به مناسبت آغاز مسابقات موسیقی مقامی درجمهوری آذربایجان -- دفن ائدین سیز منی زابول سه گاهین مایه سینه /دئیرم بلکه منی بیر گون اویاندیردی موغام

به مناسبت آغاز مسابقات موسیقی مقامی درجمهوری آذربایجان 
Müğam müsabıgəsıı 
 Mugam musabigesi

 دفن ائدین سیز منی زابول سه گاهین مایه سینه ////دئیرم بلکه منی بیر گون اویاندیردی موغام

بدون آشنایی با دستگاه ها ومقامات موسیقی ایرانی وآذربایجانی درک ،بهرگیری ولذت بردن از موسیقی دیرین این سرزمین ها بسیارسخت و اندک خواهد بود..مسابقه موسیقی مقامی در باکو می تواندفرصت مناسبی دراین راه باشد.گرچه این مسابقه اسما موسیقی مقامی آذربایجانی نامیده شده است ولی به نظراکثر بزرگان این رشته،موسیقی سنتی ایران وموسیقی موغامی آذربایجان جدایی ناپذیرند و در حد دو لهجه از یک زبان موسیقیایی هستند.
 خمیر مایه ی اولیه وحس ها وشور وذوق های گوناگون شکل یافته در آواز ها وترانه های این دستگاه های چند گانه ،در این دوکشور یکسان هست وبسته به بعضی دوری های سرزمینی وتاریخی رنگ وبوی ویژه ایی بخود گرفته است.
 کماکان شور وحال عاشقانه را دردستگاه شور واحساسات انقلابی را در ماهور ورجز خوانی های حماسی را در چهارگاه ولطافت وزیبایی را در بیات اصفهان (شیراز) وبه قول ترکها:"عروس دستگاه های موسیقی "می بینیم ودوری و فراق وغربت وحسرت واندوه خودمان را در دستگاه سه گاه ( دستگاه حزن) می نوازیم ونوحه خوانی وعزاداری راعمدتا درسه گاه یا نوا
 سه گاه

بختیار وهابزاده شاعر نامی آذربایجان: دفن ائدین سیز منی زابول سه گاهین مایه سینه
دئیرم بلکه منی بیر گون اویاندیردی موغام

شاید بین این دستگاه ها سه گاه بازندگی سخت ومهاجرت ها خارجی وداخلی وجدا شدن بخشی از خاک وقوم ها وفامیل ها واین اواخر دورماندن از زبان مادری وفرهنگ وحسرت های آذربایجانی ها سازگاری بیشتری داشته وگسترش بیشتری یافته است.آقای روح الله خالقی در این باره می گوید: 
 : آواز سه‌گاه ریشه کاملاً ایرانی دارد. البته سه‌گاه در میان آذری ها استعمال زیادی دارد و آنها در خواندن این آواز مهارت زیادی دارند. اما فارسی‌زبان‌ها آن را طور دیگری می‌خوانند. در هر دو، آواز با حزن و اندوه همراه است و با تأثیر و تألم بسیار همراه است:
. 
 گوشه ها : مایه زابل ، زابل ، مانند مخالف ، مخالف ، سه گاه ، جوهری ، سه گاه زابل ، مویه ، حصارمخالف ، منصوریه ، روح الارواح ، زمین خارا ، ناله زنبوری ، ، حجاز ، شاه ختایی ، نهاوند ، سارنگ ،

به نظربزرگان بزرگان موسیقی: 
 مردم آذربایجان ، عشق و علاقه خاصی به موغام « سه گاه » داشته و موجب ترقی و گسترش وسیع آن شده اند . سه گاه » دوستداران زیادی دربین توده های مختلف خاورنزدیک و خاورمیانه دارد و درموسیقی هرقومی با کوک و واریانت خاصی اجرا می شود .
 « اورتا سه گاه » ، « خارج سه گاه » ، « میرزاحسین سه گاه » و« زابل سه گاه» از واریانت های سه گاه درموسیقی آذربایجان محسوب می شوند و هرکدام دارای پرده و تنالیته خاصی است .اوزییرحاجی بیگ اوف می نویسد « سه گاه » موجب پیدایش علایق انسانی و دوستی و مودت درشنونده می شود.
« سه گاه » تنها موغامی است که در(۶) فاصله اجرا و خوانده می شود :
۱- (می) زابل سه گاه ۲- (لا) میرزا حسین سه گاه ۳-(سی) خارج سه گاه ۴-( سول) تاتران سه گاه ۵۵-( ر) یالخین سه گاه ۶- ( دو) آغی سه گاه
هریک ازاین موغام ها برای خود لحن مخصوصی دارند . .
 اکثرملودی ها و آوازه های ظریف و عاشقانه مردمی نیزبراساس « سه گاه » سروده شده اند و هنرمندان ادوارمختلف با سنین و روحیات گوناگونی درتکامل و پربار شدن آن سهیم بوده اند .
زابل سه گاه
 یکی ازقدیمی ترین و متداولترین نوع « سه گاه » است و دوستداران بسیاری دربین مردم دارد .خوانندگان آوازموغام « سه گاه » را که دراصل یکی ازشعبات وسیع « زابل » می باشد به موغامی مستقل تبدیل نموده اند و واریانت های گوناگونی از آن ساخته اند . « سه گاه زابل » درمقایسه با سایرواریانت های « سه گاه » حجم بیشتری دارد و دستگاهی سنگین است .
 درحال حاضر« سه گاه زابل » با شعبه ها و گوشه های زیراجرا می شود :کوک مایه این موغام براساس « می» است
 برداشت ، زیل مویه ، مایه ، بم مویه ، مخالف کیمی (مانند مخالف) ، ترکیب ، کوراوغلو ، سه گاه ، غم انگیز، مبرغه ، زیل زابل ، زیل اینجه ، حاصارکیمی ، زیل مخالف ، زیل ترکیب ، مایه آیاق .
 در مداحی وزبان موسیقی تلاوت قران هم ترکها از سه گاه استفاده میکنند. این مقام در بیان آیات با محتوای "جهاد وعده بهشت و جهنم - آیات عذاب..." بیشتر کاربرد دارد.گوشه "مویه" در موسیقی عربی با نام لحن فرعی "رَمَل" معروف است.
از جمله مداحان آذری زبان که با سبک ترکی مداحی می کنند استاد حاج سلیم موذن زاده می باشد.
 ازجمله دستگاه ها وگوشه ها که توسط ترکها بسط وگسترش یافته می توان به دستگاه های کوچک(یا گوشه های) ریتمیک اشاره کرد.دستگاه ها دارای قسمت آواز هستند که اساسا بدون ریتم هستد ،واما دستگاهای ریتمیک دارای ریتم واز شور حال بالایی برخوردار هستند. 
ریتمیک مقام لار
1 - حیراتی (راست )
2- سمای شمس (شور )
3- منصوریه ( چهارگاه )
4- اوشاری ( شور- بایات کرد )
5- کرد افشاری ( شور- بایات )
6- آرازباری ( شور )
7- مانی آرازباری (شور )
88- قاراباغ شکسته سی ( سه گاه)