آداب ورسومات عید نوروز ترکمن ها

آیدین شافاق 202


نوروز بایرامیز قوتلو، یئنی ایلیز سئوگیلی، برکتلی و اوغورلو اولسون!

گئچن ایللرده نوروزون ثبت اولماسی ایچین ایرانین وحدت سالونوندا دوزنلنن مراسیمده، تورکمنیستان پرزیدنتی،«قوربانقولو بردیمحمداوف»، نوروز بایرامی «دونیا جشنی» عنوانیلا یونسکودا ثبت و تانینماسیندان سئویندیینی بیلدیریب سؤیله میشدیر: «یونسکونون بو قراری بیزه بیر ایفتیخار و شرف اولاراق، هر ایل بیر نوروز اؤلکه سینده بیرلیکده بو جشنی توتماغا قرار وئرمیشیک. بوتون نوروزو تانییان میللتلر آراسیندا بیرلیکده و بیر آچیق فضادا بو جشنین توتولماسی گرکیر.»

ایران دا گئچیریلن نوروز سمیناریندا، تورکمنیستان پرزیدنتی نین سؤیله دیکلری، اصلینده تورکمنیستاندا بو جشنین داها دا عظمتلی و گئنیش سطحده توتولماسینا بیر یاشیل چیراغ اولدو. تورکمنیستان اؤلکه سی ایستیقلال دان سونرا نوروزو هر ایل داها دا گوجلو و گئنیش حالدا توتماقدادیر. تورکمنیستانین میللی تقویمینده یازیلان ایکی گون- 21 و 22 مارس- بو اؤلکه نین عمومی تعطیل گونلری حساب اولاراق کوتلوی آئینلر دوولتین یاردیمینا دایاناراق بوتون شهَرلرده و کندلرده گئچیریلر. هر یئر بزنر و طبیعتین دیریلمه سی و گؤی گؤیرنتینین جان توتماسی موضوعو اولان شاد ماهنی لار بوتون تلویزیونلاریندا یایینلانیب، تورکمن خالقیندا باهار و نوروز حیسسی نی اویادار. بو ایکی گون ده تورکمنیستان دوولتی، عشق آبادین 20 کیلومترلیگینده یئرلشن خوش هاوالی «آنو» بؤلگه سینده بؤیوک اوت یاندیرماق ایله خالقین داها آرتیق شنلیگینه یاردیم اولار. تورکمن آلاچئق لاری، تورکمنیستانین ال صنعتی و آنتروپولوژیا (مردم شناسی) سئرگی لری آچیلیب، بینیجیلیک( سوارکاری) و تاتلی تورکمن یئمک لری ایله اؤلکه نین موختلیف قیشرلری، دیپلماتلار، عشق آباد دا یاشایان یابانجی اؤلکه لر سفیرلری نین حضوروندا نوروز شنلیکلری ایکی گون سورر.
نوروز یاریشمالاری

بو گونلرین مخصوص آئینلری و موختلیف اویونلاری، او جومله دن آت یاریشمالاری، جنگی خوروز دویوشدورمه سی، شطرنج اویونو، قوچ ووروشدورماسی، گولش و آتیلیب گؤی دن دستمال توتماق یاریشماسی بوتون گنج قادینلار و به ی لرین ایشتیراکی ایله و خالقین حضوروندان یارانان هیجان لاریلا شهر و کندلرین اصلی عمومی مئیدانلاریندا گئچیریلر. تورکمنیستاندا یاشایان فارس، کورد و بلوچ لارا آیید مخصوص نوروز دبلری تورکمن لرین چوخ خوشونا گلر و اونلارین توجهلارینی جلب ائدر. تورکمنلر ده اؤزلری آچیق فضا دا بیر بؤیوک و گئنیش یئدی سین سوفره سی آچیب، توپلومون بوتون قئشرلری، تاتارلار، روسلار، اؤزبک لر و ائرمنی لرین توجهونو چکرلر.
باشقا اؤلکه لر کیمی تورکمنیستاندا دا نوروزون بؤیوک و ان اؤنملی دبلریندن بؤیوک لرین گؤروشونه گئتمک، اوت اوستوندن آتیلماق و تازا پالتار گئیمک دیر. تورکمن گنجلری سئورلر تویلارین بوگونلرده توتسونلار و نوروزدا چوخلو تازا گلینلر بخت ائوینه گئدرلر.
تورکمن قادینلاری پیشیرن نوروز یئمک لری و توربه لر زیارتی

نئچه گون نوروز دان اؤنجه تورکمن قادینلاری موختلیف شیرین یئمک لر، شیرنی لر خصوصا سمنی پیشیررلر. تورکمنلرین نوروز سوفره سینده یئر آلان «نوروز کؤجه» و «نوروز بامه» اونلارین سونتی یئمک و شیرنی لریندن دیر. تورکمنلره مخصوص اولان بیر پارا رسم لر او جومله دن: «نوروز کؤجه»، «نوروز یارما» و سمنی پیشیرمه و اسکی زامانلاردان قالان «مونجوق آتدی» کیمی رسم لر بو جشنی میللی بیر جشنه چئویریر.
تورکمنلرین اینانجیندا، «قزل آروات» شهرینین یاخینلیغیندا اولان قاری قالا منطقه سینده کی «بولاماقلی» و «قیز بی بی جان» توربه لری نوروز بایرامی ایله ایلگی لی دیر. منطقه ده یاشایان خالقین دئدیینه گؤره «بی بی جان» آدلی بیر قیز سمنی پیشیررکن اونجه دن اونا عاشیق اولان بیر حاکیم اونا آزار وئرمه یه باشلامیش، بی بی جان بو ایشدن جانا گلمیش و الله دان یاردیم ایسته میش. آللاهین امریله اونونلا حاکیم آراسیندا کی یئر ایکی تیکه اولموش و سمنی قازانی چئویریلیب یئره توکولموشدور. بو سبب دن هر ایل بایرام گونلرینده منطقه نین یئرلی خالقی بو ایکی توربه نی زیارت ائدیب، صدقه و شوکرانه وئریب، قوربان کسیب آللاهدان یاغیش دیلرلر.
گنج قیزلارین دیلک لری

تورکمنیستاندا نوروزون لطیف و آرزیلی دب لریندن بیریسی «مونجوق آتدی» دبی دیر. گنج قیزلار آرزی و دیلک لرینین جوابینی مونجوق لاردان آلارلار. نوروز بایرامیندا، بیر گئجه بوتون یار یولداشلار بیر یئره ییغیشیب بیر چاناغین ایچینه هرکس اؤز مونجوقون آتار. بیر نفر چاناغی قئزلارین باشی اوسته دولاندیراراق مونجوقلاری قاریشدیریب بیر بند شعر اوخویوب سونرا چاناق دان بیر مونجوق چیخارار. او مونجوق هر قیزین اولورسا دیلکینین جوابینی او اوخونموش شعردن آلمالی دیر. 
مونجوق آتدی شعرلریندن میثال:
نوروز گلدی‌ بو گئجه‌
قیزلار آتارلار بیجه‌
کیمینگ‌ بیجه‌سی‌ چیقسا
بیریگرسن‌ «نوروز کؤجه‌«(نصیبی بیر مَلاغا نوروز کؤجه)
***********
باشلاندی‌ قیز باشلاندی‌
کاسا مونجوق‌ تاشلاندی‌
سؤزآیدیجی‌ گلیپدیر(ائلچی گلیپدیر)
بویداشینا بوشلاندی (همیاشینا موشتولوق)
**********
قاینادارلار سمنی‌
توربا دورتدوم‌ تمنی‌ (چووالدوزو توربایا باتیردیم)
بیلدیم‌ آیرالیق‌ اکن‌ (بیلدیم کی آیریلیق دیر)
همه‌ درددن‌ یامانی
**********
نوروز گلدی‌، یاز گلدی‌
قارغا گیتدی‌، غاز گلدی‌
جمله‌ جهان‌ لاله‌زار
آیدم‌ گلدی‌، ساز گلدی‌ (آواز گلدی، ساز گلدی)

نوروز بایرامیندا، خوی، مرند کندلرینده و آذربایجانین بیر چوخ یئرلرینده بئله نغمه لر اوخونار:
گلیر نوروز بایرامی/ آچیلار گوللر هامی
ساخلا گلین آنامی/ آنامی، هم آتامی
نورز گلیر، یاز گلیر/ نغمه گلیر، ساز گلیر
باغچالار دا گول اولسون/ گول اوسته بولبول اولسون
نوروز، نوروز خوش گلدین/ خوش گلدین آ بوش گلدین
بوش گلدین، دولو گلدین/ بول گلدین، سولو گلدین
******************
بایرام قاباغی آذربایجانین بیر چوخ یئرلرینده تَکَمچیلر گلر ویازین موشتولوقچوسو کیمی تکم (تخته دن بیر کیچیک گئچی) اوینادیب تکم سایاسی اوخویارلار
تکمین ده کندی وار/ اویناتماغا فندی وار
هر قاپیدا اویناسا/ بیر نلبکی قندی وار
تکم گئتدی مئشگینه/ وعده وئردی بئش گونه
گلمه دی اون بئش گونه/ تکه می اوًلدوردولر
آتدیلار خان کوًشگونه

«گؤزلری محشر» غزلی، «آختارما منی، شعریم یوخ» کیتابیندان:
سؤیله ین: امیر علی مطلوبی(سخن سنج تبریزی)
محشره بنزیر گؤزون قورخورام آنلاتماغا
آبتال اولوبدور به یین، باشلامیشام قاتماغا
هر نه دئسن دوغرودور، بلکه گؤزون اغرودور
من نه بیلیم، سن دئنه، گلمیسن آغلاتماغا؟
گؤزلر ایله چالمیسان قلبیمی قوللانمیسان
عشقه قیزیل قاتمیسان، آلما فقط ساتماغا
گل باهار اول عومرومه، تئز دمیر آت کؤنلومه
فایداسی یوخ دریانین گؤزلرین ایسلاتماغا
قال سنه قوربان جانیم، قال باشیوا فیرلانیم
گل ایکیمیز بیرله شک غم لری دیغلاتماغا
سن منی اینجیتمه سن، عشقه سالیب گئتمه سن
منده چکیب گئتمه رم مست اولارام چاتماغا
گول باهاریم گنجه گل، شعری «سخن سنج»ه گل
بیرلیییمیز دیر گرک دوشمانی آلداتماغا
بیر علمی خبر:
دونیانین ان اسکی یاشام ایزلری، کبک ده
علمی آراشدیرما‌لاردا 3.8 میلیارد ایللیک دمیر جوهری نومونه‌لرینده فسیللشمیش باکتری‌لرین ایزلری تثبیت ائدیلدی .اولوسلارآراسی بیر بیلیم هیئتی، کانادانین کبک ایالتی نین قوزئیینده «نوواگیتوک گرین استون بلت Nuvvuagittuq Greenstone Belt » قایا‌لیق‌لاریندا، کوارتزلایه لرینین دمیر تشکل لاریندا آپاردیق‌لاری علمی آراشدیرما‌لاردا 3.8 میلیارد ایللیک دمیر جوهری نومونه‌لرینده فسیللشمیش باکتری‌لرین ایزلرینی تثبیت ائتدی. اکیپده یئر آلان »اوتاوا اونیورسیته‌سی»، یئر و چئوره بیلیم‌لری بؤلوموندن، «جاناتان اونِیل Jonathan O"Neill »، آچیقلاماسیندا، «نوواگیتوک گرین استون بلت» قایا‌لیق‌لاریندا تاپیلان فسیل‌لرین ان اسکی حیات ایزینه صاحب اولدوغونو سؤیله دی.
فسیللشمیش باکتری‌لرین 3.8 میلیارد ایلدن تا 4.3 میلیارد ایل یاشا صاحب اولدوغو یولوندا آراشدیرما ائتدیک‌لرینی بیلدیرن اونیل، «بو فسیللرین ‌3.8 میلیارد ایل یاشیندا اولدوغو حتمی و بو حالییلا بئله قالسا اؤنجه دن بیلینن ان اسکی حیات ایزین‌دن 100 میلیون ایل داها گئرییه گئتمیش اولوروق» دئدی.