فیلسوف قادینلاری 3

آیدینلانما چاغی قادین فیلوسوف‌لاری

 یدینلانما چاغی اولاراق آدلاندیریلان تاریخسل دؤنم، آیدینلانما فلسفه‌سی‌نین 18. یوزایلده دوغوب منیمسنمه‌یه باشلادیغی دؤنمدیر. بو چاغدا قادین‌لار داها قدیم‌لردن اولدوغو کیمی، مال و ثروت الده ائتمک اؤزگورلویو یا دا دوشونجه‌سینی سربستجه سؤیله‌مک حاققیندان یوخوسونویدولار.

آیدینلانمانین بیرنئچه ارکک قورامجیسی، اؤرنه‌یین کوندورست(Jean A. De Condorcet) قادینا دا ائشید حاق‌لارا صاحیب اولما اولاناغی وئریلمه‌دیکجه، دئوریمین آماجینا اولاشمایاجاغینی مطرح ائتمیشدی.

بیلگی تئوریسی‌نین ایکی دوشونمه یولو، آیدینلانما فلسفه‌سینده ائگه‌من رول اوینار. راسیونالیزم آلمانیا و فرانسادا اونون یولونو حاضیرلامیشدیر. فرانسیز دئوریمی‌نین ایده الی اولان «اؤزگورلوک، ائشیدلیک، قارداشلیق» هئچ بیر شکیلده قادین‌لار اوچون گئچرلی اولمایینجا «قادین‌لار یئنیدن اوجاق باشینا گؤندریلدی.» اونلار ارکک‌لره خدمت ائتمه‌لی آنالیق رولویلا مشقول اولمالییدی‌لار آنلاییشی واردی.

دوشونسل رومانتیک آخیم فلسفه‌نین بؤیوک سیستم‌لر قورما گلنه‌یندن آیریلدی. رومانتیک آخیم زامان باخیمیندان آیدینلانمانین سون زامان‌لارییلا کسیشیب آلمان ایده‌الیزم فلسفه‌سییله یاپیلان حسابلاشمالار اوچونده اولوشموش و گلیشمیشدیر. قادین و ارکک رومانتیک‌لر آیدینلانماجی‌لارین ایده‌الی اولان خوش گؤرو(خوش بینی) و ائشیدلییی(برابری) سیلمک ایسته‌میر، دویغولارلا بسله‌مه‌یی ایسته‌میردیلر.

 Mary Astell

«اگر تانری قادینین آنلاییش یتنگینی قوللانماسینی ایسته‌مه‌سیدی، اونا بونو وئرمزدی؛ چونکو او هئچ بیر شئیی بوش یئره ائتمز»- دئین آستئل «قادین‌لارا جدی بیر اؤنری» آدلی یاپیتی ایله اونلو اولدو. بو یاپیتیندا قادینین عاغیللی و دوشونجه‌لی داورانماغا اَل‌وئریشسیز اولدوغو اؤن یارقیسینی() چوروتمه‌یه چالیشمیشدیر.

 Mary Wollsonecraft

ایلک دؤنه اینگیلتره‌ده قادین‌لارین توپلومسال حاق‌لاری اوزرینه بیر کتاب یایینلادی. بئله‌جه فئمینیزمین تمل‌لری آتیلمیش اولدو. فئمینیزم، فلسفی بیر فیکیر حرکتی اولاراق ایلک دفعه باتیدا، قادین‌لارا هئچ بیر دَیَر وئریلمه‌مه‌سی، اینسان اولاراق ساییلماماسی سونوجو فرانسا دئوریمیندن سونرا اورتایا چیخدی.

 lympe de Gouges

«قادینین اعدام کورسوسونه چیخما حاققی وار؛ عینی شکیلده بیر قونوشما کورسوسونه حاققی دا وئریلمه‌لی اونا…»

داها چوخ قادین حاق‌لاری اوچون ساواشماقلا برابر قادین حاق‌لاری قونوسویلا اؤزونو محدود ائتمه‌ییب، گؤردویو هر تورلو حاقسیزلیغی تنقید ائتمیش و سسسیز قالمامیشدیر. جدی توتومو، اییلمزلییی حاکمیتی راحاتسیز ائتمیشدی. اثرلری قادین و اینسان حاق‌لاری آچیسیندان بؤیوک بیر اهمیته صاحیبدیر. آیریجا فرانسا دئوریمی‌نین و دؤنمین قادینا و اؤزگور دوشونجه‌یه باخیش آچیسینی آنلاماق آچیسیندان دا اثرلری فرقلی بیر اؤنم ایفاده ائدر.

 Bettina von Armin

او، آیدینلانماجی‌لارین ایده‌آلی اولان خوش گؤرو و ائشیدلییی سیلمه‌یه دئییل، دویغولارلا بسله‌مه‌یه چالیشمیشدیر. آنلاما استعدادی و دویغولاری آیری آیری دئییل بیر بوتون اولاراق اله آلمیشدیر.

 Hedwig Bender

کانت‌ین ایده‌آلیست بیلگی تئوریسینه قارشی چیخدی. متافیزییی دوغا بیلیمسل بیر تمله دایاندیرماغا چالیشان بیر گؤروش گلیشدیرمیشدی. دیسیپلین‌لرین اوستونه چیخاراق، آتوم فیزیک آلانینداکی بیلگی‌لرین فلسفه‌ده حئسابا قاتیلماسینی ایلک دؤنه دفاع ائتدی.

 19-جو یوز ایل

19. یوزایلین سون‌لاریندا آیدینلانمانین باشلانغیج‌لارینداکی قادینیندا ارکک کیمی آغیل استعدادینا صاحب اولدوغو دوشونجه‌سی سیلینه‌رک، گلنکسل(سنتی) قادین ایمگه‌سینه گئری دؤنولدو. بو دوروم، قادین حاق‌لارینا اینانان‌لارین حرکته گچمه‌سینه ندن اولدو.

 Karen Horney

 «فروید»ون فئمینیسم قارشیتلیغینی ایلک تنقید ائدن‌لردندیر.

 Rosa Mayreder

«قادین‌لارین نه اولدوغو آنجاق اونلارین نه اولمالاری گرکدییی اؤنجه‌دن بلیرلنمزسه بیلینه بیلیر.» دوشونجه سینی ساوونور. اونا گؤره قادین اؤزونه مخصوص کیشیلییی‌نین گلیشمه‌سییله قادین نسنه() استاتوسوندن قورتولاجاقدیر.

 20-جی یوز ایلده

 بو چاغدا وارولوشچولوق فلسفه‌سی، فنومنولوژی و آنالیتیک فلسفه کیمی فلسفه آخیم‌لاری ائگه‌من() اولموشدور. دؤنمیم اؤنملی دوشونورلریندن بیری هانا آرئنت‌دیر(Hannah Arendt).

 Simone de Beauvoir

«منیم اوچون بیر دوشونجه، تئوریک بیر شی دئییلدیر؛ او یاشانیر یا دا تئوری اولاراق قالیر و گئچرلی دئییلدیر.»- دییه‌رک فلسفه ایلکه‌سینی ایلک رومانی‌نین باش قهرمانینا سؤیلتمیشدیر. اونون فلسفه‌سی‌نین تملینی دوغرودان یاشانان دئنه‌ییم‌لر(تجربه) اولوشدورور. اونیورسیته‌دن تانیدیغی «ژان‌پول‌سارتر» کیمی واراولوشچولوق فلسفه‌سی‌نین ساوونوجوسو اولموش، اؤله‌نه‌ قدر سارترلا یاشامیشدیر.

بورادا سؤزونو ائتدیک‌لریمیز، چاغ‌لار بویونجا دوشونن، دوشوندوک‌لرینی ایفاده ادن قادین‌لاردا ساده‌جه بیرنئچه‌سیدیر. 20. یوز ایلده اؤزللیکله فئمینیزم، ائلئشتیرل فلسفه(تنقیدی فلسفه)، دیل فلسفه‌سی چوخ ائتکیلی اولموشدور. Mary Daly، Sarah Kofman، Julia Kristeva بو گؤروش‌لری ساوونان‌لاردان بعضی‌لریدیر.

زامانیمیزین محدود اولدوغو اوچون بوتون بو اؤنملی قادین‌لارین دوشونجه‌لرینی آناجق بو قدر چکه‌بیلریک.

سونوچ اولاراق بونو سؤیله‌یه بیله‌ریک کی؛ قادین دوشونورلر یئنی بیر فلسفی سیستم اورتایا قویماقدان چوخ، آتا‌ارکیل(مردسالاری) سطحده، قادین حاق‌لارینی تاسیس ائتمه‌یه و ساوونماغا چالیشمیشدیرلار. آما یئنه ده دوشونجه دونیاسینا بؤیوک قاتقی‌لاری اولموشدور.

 کؤچورن : آیدا بیات