قلعه فلک الافلاک

 قلعه فلک الافلاک  

«دژ شاپورخواست» یا «قلعه فلک الافلاک» بازمانده از شکوه امپراطوری ساسانی است و شاید به جرات آن را با شکوه ترین اثر تاریخی استان لرستان نامید.
 این اثر تاریخی به شماره ۸۸۳در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است.
قلعه فلک الافلاک با نام قلعه دوازده برجی هم شناخته می‌شود و بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر خرم‌آباد و در نزدیکی رودخانه خرم‌آباد قرار گرفته است.
در مورد تاریخ دقیق ساخت قلعه اطلاعی در دست نیست اما برخی شواهد تاریخی قدمت این قلعه را به دوره ساسانیان می‌رساند.

ساسانیان شهری با نام شاپورخواست در حدود منطقه کنونی خرم آباد ساختند که بعدها ویران شد و در حدود سده هفتم هجری خرم‌آباد فعلی به جای آن بنا گردید. گمان می‌رود که قلعه فلک الافلاک همان دژ شاپورخواست باشد که در دوره ساسانی کاربرد حکومتی و نظامی داشته‌است.
از قرن ششم هجری پس از ساخته شدن شهر جدید خرم‌آباد این قلعه نیز بنام خرم‌آباد معروف شد و احتمالا نام فلک الافلاک در دوره قاجار به آن اطلاق شده‌است.
 
 

ویژگی‌ها

احداث بنا بر فراز صخره‌های سنگی و اشراف کامل آن بر دره تاریخی خرم آباد و نیز جاری شدن چشمه پر آب گلستان از دامنه شمالی تپه از ویژگی‌های اصلی بنا به شمار می‌آیند. از سوی دیگر نزدیکی بنا با غارهای پیش از تاریخ دره خرم آباد و دیگر آثار دوران تاریخی نظیر سنگ نبشته، مناره آجری، آسیاب گبری، پل شاپوری و گرداب سنگی بیانگر پیوستگی تاریخی قلعه با آثار یاد شده است.
 

واژه شناسی
فلک الافلاک در لغت به معنای «سپهر سپهران» است. قلعه فلک الافلاک با نام‌های گوناگونی در طول زمان شناخته شده‌است. دژ شاپورخواست، سابر خواست، قلعه خرم آباد، دوازده برجی و کاخ اتابکان از آن جمله‌اند. قلعه خرم‌آباد از دوره قاجار به بعد با نام فلک الافلاک ثبت شده‌است. با توجه به اینکه ممکن است دوازده برجی، اشاره‌ای به دوازده برج فلکی باشد، ممکن است نام فلک الافلاک نیز از همین جا ریشه گرفته باشد.
 

معماری
معماری کنونی بنا، بیانگر الحاقات فراوانی است که در دوران‌ گوناگون به آن افزوده شده، بیشترین این تحولات مربوط به دوره صفویه تا قاجار است. بر اساس مدارک تصویری تا حدود صد سال پیش بارویی دوازده برجی در پیرامون بنای فعلی وجود داشته، که اکنون آثار این برج از آن در محوطه شمال غربی قلعه، قابل مشاهده‌است.
 وسعت تقریبی بنا ۵۳۰۰متر مربع، شامل ۸برج دو صحن و ۳۰۰جان پناه است. ارتفاع بلندترین دیوار تا سطح تپه ۲۳متر و مصالح آن از سنگ آجر، خشت و ملات گچ و آهک است.

ورودی بنا به سمت شمال و در بدنه برج جنوب غربی تعبیه شده که پس از گذر از راهرو ورودی به حیاط اول وصل می‌گردد. ورودی قلعه فلک الافلاک در جبهه شمالی و در برج جنوب غربی به عرض ۱۰متر و ۲۰سانتیمتر و ارتفاع سه متر ساخته شده و در ساخت این بنا از مصالحی چون خشت، آجر (قرمز و بزرگ)، سنگ و ملات استفاده شده‌است. پلان بنای این قلعه تاریخی به صورت هشت‌ ضلعی نامنظم است.

حیاط اول
ابعاد این حیاط که جهت شمالی، جنوبی طراحی شده ۲۲.۵×۳۱متر است. پیرامون آن از چهار برج تشکیل شده که دو برج آن در شمال و شمال غربی و دو برج دیگر در جنوب و جنوب غربی قرار دارد

حمام قدیمی
حمام قلعه در ضلع شمالی حیاط اول و در نزدیکی چاه قلعه قرار داشته است . این حمام تا اواخر دوره قاجار قابل استفاده بوده و اکنون آثاری از آن مانند تنبوشه‌های سفالی، نقش‌های آهک بری و کانال‌های زیر زمینی قابل مشاهده است.
 
چاه قلعه
در شمال شرقی حیاط اول و در پشت یک طاق نمای بلند، چاه آب قلعه قرار دارد. عمق این چاه که بیشتر آن با برش صخره به سرچشمه آب گلستان راه یافته نزدیک به ۴۰متر است. در گذشته آب مورد نیاز ساکنین دژ از همین چاه تامین می‌شده است و اکنون نیز قابل بهره برداری است.

حیاط دوم
ابعاد این حیاط در جهت شرقی، غربی طراحی شده ۲۱×۲۹متر است و همانند حیاط اول از چهار برج تشکیل می‌گردد. در چهار جهت این حیاط تالارهای بزرگی قرار دارد که به یکدیگر راه دارند و اکنون به موزه تغییر کاربری یافته‌اند. از نکات قابل تامل در معماری بنا،وجود گریزگاه مخفی در ضلع جنوبی و فضاهای زیر زمینی در ضلع شمال و شرق آن می‌باشد.