مصدق و آذربایجان

مصدق علی رغم نقش بسزایی که در ملی شدن صنعت نفت در ایران داشت ، لکن در خصوص مسائل قومیتی  دیدگاههای ناسیونالیستی افراط گرایانه ای داشت که البته چنین دیدگاه و روحیه ای از بنیانگذار جبهه ملی ایران (که حرکتی با صبغه ی شدیدا ناسیونالیستی است )، کاملا متصور و قابل درک است.

روحیه ناسیونالیستی جهان سومی دکتر مصدق بویژه آنجا که وی در مقابل قتل عام عده ی کثیری از ملت آذربایجان در شهرهای کوچک و بزرگ و روستاهای ما در پی سقوط حکومت ملی آذربایجان در 1325 شمسی و تبعید و آوارگی دههاهزار نفر دیگر از بهترین افراد ملت ما و نیز سوزندان دهها هزار جلد کتب بزبان ترکی در سرتاسر آذربایجان بویژه در تبریز و اورمیه و اردبیل و ... سیاست سکوت و تایید ضمنی را در پیش میگیرد ،خود را بروشنی نشان میدهد. اینها حقایق تاریخی است که تریبونهای ناسیونالیسم ایرانی تا توانسته کوشیده با تعریفها و تمجیدهای اغراق آمیز مانع از شنیده شدنشان بویژه توسط ملت آذربایجان شود.

هنگامیکه سید جعفر پیشه وری در 1324 ( هرچند با حمایت شوروی) خودمختاری آذربایجان را اعلام کرد و حکومتی مستقل از تهران تشکیل داد، و زبان ترکی را زبان ملی این سرزمین اعلام نمود ،دکتر مصدق که در آن زمان در کسوت نمایندگی مجلس بود ،از دشمنان اصلی خودمختاری آذربایجان بود.  در همان مقطع ، ارنست بوین وزیر خارجه بریتانیا از عدم اجرای کامل قانون اساسی ایران در تشکیل انجمنهای ایالتی و ولایتی گلایه کرد و وضعیت حقوقی اقوام را در ایران تاسف بار دانست و گفت که اگر قانون اساسی اجرا شده بود  و با تاسیس انجمنهای ایالتی و ولایتی ، ایران بصورت یک کشور متحده درآمده بود ، مساله آذربایجان هم پیش نمی آمد. مصدق در 13 اسفند 1324 در نطق خود در مجلس جلوی احقاق حقوق اقوام ایرانی ایستاد و گفت: "مگر فرانسه و بلژیک زبانهای مختلف ندارند ؟! مگرآنجا انجمنهای ایالتی و ولایتی وجود ندارد؟ پس چرا هرگز کسی آن دو کشور را کشورهای متحده ی بلژیک و فرانسه نخوانده است؟ " (1)

مصدق در این نطق خود یا تجاهل نمود و یا واقعا با مفهوم فدرالیسم بیگانه بود ! در هر صورت او نیز از زمره عده ی کثیری از تحصیلکردگانی بود که در سالهای اواخر قاجار و اوایل پهلوی با سفر به اروپا ، کاریکاتوری از ناسیونالیسم را از آن دیار اقتباس کرده بودند و از اینروی در دام ناسیونالیسم افراطی پان ایرانیستی یی افتاده بود که تخم لقش از اواخر قاجار در ایران کاشته شده بود. هرچند  امثال دکتر مصدق با فرهنگ و تمدن غرب آشنایی نسبی یافته بودند و بیداری روحیه ملی را در آنان یکی از نتایج این آشنایی میتوان برشمرد، اما فقدان بینش و درک عمیق از نیازهای جوامع بشری و عدم درک انسانی از ضرورت احقاق حقوق انسانها در هر چارچوب ملی، موجب افراط گرایی وی در ناسیونالیسم ایرانی و نتیجتا همراهی با امثال احمد قوام(نخست وزیر)در نادیده گرفتن و پامال کردن حقوق اقوام  در ایران - مشخصا آذربایجان - و بروز و تشدید پدیده ستم ملی در این کشور بلاخیز شد. افراطی که فرزندان معنوی مصدق در جبهه ملی و حزب پان ایرانیست ایران و اکنون "کانون مهستان " نیز همچنان دچار آنند و اصولا فلسفه وجودی چنین احزاب و تشکلهایی در ناسیونالیسم افراطی خاک پرست و پان فارسیستی شکل گرفته و ادامه حیاتشان نیز منوط به همین سیاست مقابله و نفی و انکار حقوق ملیتها و اقوام ساکن ایران است.

باید بیاموزیم که اشخاص و جریانات و ایده ها را نه سیاه و نه سفید بلکه بصورت خاکستری ببینیم. با همین نگاه است که میتوانیم خوبیها و بدیها ، زیباییها و زشتیها ، خدمتها و خیانتهای هر فرد و هرجریانی را در کنار هم دیده و آنگاه به دریافتی جامعتر از حقیقت نزدیکتر شویم.

(1)کتاب شبه خاطرات، نوشته دکتر علی بهزادی، تهران، 1375، ص 625 – 626