درباره اهر

اهر (با فتح الف و ه) از شهرهای قدیمی استان آذربایجان شرقی ایران است. این شهرستان از شمال به کلیبر، از شرق به مشکین شهر و مغان، از جنوب به هریس و از مغرب به ورزقان محدود است. اهر در ارتفاع ۱۳۴۱ متر از سطح دریا، در ۸۹ کیلومتری شمال شرقی تبریز و ۷۶۵ کیلومتری شمال غربی تهران واقع گردیده ‌است. در گذشته، شهر اهر از سه محله تشکیل می شده است: کوی ساداتلو، کوی نخجوانلو و کوی باغبانلو. هر سه محله مسکونی بوده و در حد فاصل آنها باغات انبوهی وجود داشته است. آب شهر از چند قنات تأمین می شده که در محله های مختلف شهر مانند قنات محله چلب وردی وجود داشته که امروزه تقریباً همه آنها از بین رفته است. مورخان در مورد علت نامگذاری این شهر به اهر به موارد گوناگونی اشاره کرده اند. از جمله اینکه نام این شهر در قدیم میمند بوده چنانچه نویسنده کتاب حدود العالم در سال 375 هجری قمری از اهر بنام میمند نام برده و این منطقه را منطقه ای بسیار آباد توصیف کرده است. بعضی دیگر از مورخان معتقدند نام اهر به فتح الف و سکون ه از کلمه ای که در زبان عربی معنی درخت ون را می دهد گرفته شده است، چرا که در این منطقه خوش آب و هوا، درختان ون به وفور یافت می شده است. عده ای دیگر از مورخان نیز نام این شهر را ریشه در عقاید مذهبی آنان دانسته اند، چنانکه کلمه اهر از کلمه هر و هور که به معنای خورشید می باشد و نشان دهنده مذهب مهر و هورپرستی این منطقه دارد گرفته شده است. اسامی مناطق وابسته به این شهر تأیید کننده این موضوع می باشد. مناطق زیر مؤید مهرپرستی این مناطق در دوران قدیم می باشد. بقعه شیخ شهاب‌الدین محمود اهری از اماکن تاریخی و مقدس در این شهرستان است. مسجد جامع و مسجد شیخ عماد نیز از نقاط تاریخی شهر است.

موقعیت جغرافیایی :

شهرستان اهر با مساحت 93/3073 کیلومترمربع از شمال به شهرستان کلیبر ، از غرب به شهرستان ورزقان ، از جنوب به شهرستان هریس و از شرق به شهرستان مشکین شهر در استان اردبیل محدود است . مشخصات جغرافیایی شهرستان اهر در منطقه ای کوهستانی و کشاورزی قرار گرفته است . مرکز این شهرستان، شهر اهر است که در درازای خاوری 47 درجه و 06 دقیقه و در پهنای شمالی 38 درجه و 28 دقیقه و ارتفاع 1341 متری از سطح دریا و در 120 کیلومتری شمال خاوری تبریز و در مسیر جاده اصلی تبریز – مشکین شهر قرار گرفته است .

تقسیمات کشوری :

شهرستان اهر در سال 1323 تاسیس و بر اساس آخرین تقسیمات کشوری در سال 1385 ، این شهرستان از دو بخش مرکزی و هوراند تشکیل یافته و دارای 9 دهستان بوده به طوری که 6 دهستان قشلاق به مرکزیت روستای تازه کند ، دهستان گویجه بل به مرکزیت روستای خونیق ، دهستان اوچ هاچا به مرکزیت روستای یخفروزان ، دهستان آذغان به مرکزیت روستای آذغان ، دهستان بزکش به مرکزیت روستای کرنگاه و دهستان ورگهان به مرکزیت روستای ورگهان در تابعیت بخش مرکزی و 3 دهستان دودانگاه به مرکزیت شهر هوراند ، دهستان چهاردانگه به مرکزیت روستای آق براز و دهستان دیکله به مرکزیت روستای مجیدآباد در تابعیت بخش هوراند قرار دارند .

این شهرستان از دو شهر (اهر و هوراند ) و تعداد 315 روستا تشکیل یافته است .

زبان رایج محلی این منطقه ترکی آذری بوده و در بعضی نقاط بخصوص در منطقه هوراند ، لهجه های تاتی و هرزنی نیز وجود دارد . مذهب اهالی این شهرستان شیعه اثنی عشری می باشد .

وجود جنگل های سرسبز و مراتع پهناور و مناطق شکارخیز در منطقه و معادن مهم مس و آهن و طلا و آلومینیم و... و آب های معدنی و رودهای خروشان آن، بیانگر ارزش اقتصادی و کشاورزی منطقه است و هم مرز بودن با سه کشوراز طریق شهرهای همجوار، اهمیت سیاسی منطقه را تبیین می کند.

 

وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهرستان :

صنایع و معادن انواع صنایع کارگاهی و دستی در این شهرستان فعالیت دارند. عمده ی صنایع کارگاهی این شهرستان عبارتند از: آرد سازی، موزاییک سازی، ریسندگی خامه قالی، چوب بری، شن و ماسه شویی، جوراب بافی، جعبه سازی،‌ آجر پزی، تانکرسازی، سنگ بری و ماکارونی سازی. مهم ترین معادن موجود در حوالی شهرستان اهر نیز عبارتنداز: چهار معدن مس در نواحی شمالی اهر، معدن آهک با میزان استخراج قابل توجه در هشت کیلومتری شمال خاوری اهر، معدن سیلیس و معدن سنگ های ساختمانی کشاورزی و دام داری شهرستان اهر در منطقه ای کشاورزی قرار گرفته است و در زمینه ی کشاورزی، دام پروری و باغ داری از رونق به سزایی برخوردار است. غلات، حبوبات، علوفه، سیب زمینی، پنبه، ذرت، برنج از محصولات این ناحیه است. منابع و محصولات جنگلی این شهرستان نیز دارای اهمیت زیادی است. شهرستان اهر به علت شرایط جغرافیایی مساعد و بهره مندی از مراتع خوب و غنی،از طرف عشایر به عنوان ییلاق مورد استفاده قرار می گیرد. پرورش دام در این شهرستان شامل گوسفند، بز، گاو (اصیل بومی و دو رگه) گاو میش، شتر و اسب می شود. پرورش طیور به دو شیوه ی مدرن و سنتی انجام می گیرد که روش مدرن تنها شامل مرغ، و روش های سنتی شامل مرغ، خروس، غاز، بوقلمون، اردک می شود. پرورش زنبور عسل نیز در شهرستان اهر رواج داشته و تعداد زیادی کندوی مدرن و سنتی در این ناحیه وجود دارد.

این منطقه در برگیرنده ی شهرها، بخش ها و روستاهای زیادی است و امروزه یکی از آبادترین نواحی استان آذربایجان شرقی به شمار می رود.

 

تاثیرات تاریخی فرهنگی شهرستان در استان و کشور :

قدمت تاریخی این شهرستان ، از عظمت تمدن این منطقه سخن می گوید: قلعه های متعدد تاریخی، آرامگاه های علما و عرفا و شخصیت های تاریخی ، پل ها ، حمام ها و.... دلایل متقنی بر تمدن و کانون های علمی – عرفانی شهرستان می باشند.

اما از آن جایی که فرهنگ و فرهنگ مداران هر جامعه ، عمق و رتبه ی اهمیت و عظمت آن جامعه را نشان می دهد ، شهرستان اهر در این مقوله بر اوج قله ی افتخار ایستاده است. طی قرون و اعصار تربت پاک و فضای ملکوتی این منطقه مهد پرورش علما و اندیشمندان صاحب نامی بوده است. بزرگانی که خود درساختارجوامع و اعتلا و توسعه ی فرهنگ بشری، افرادی تاثیرگذار بوده اند. اندیشمندان بزرگی چون:

عارف کامل شیخ شهاب الدین اهری(قرن هفتم)حکیم سید ابوالقاسم نباتی(شاعر دوره قاجاریه)

فقها و علمای بزرگی همچون : حاج میرزا علی غروی علیاری، شیخ حسین آقا نجفی اهری، میرزا کاظم آقا دینوری، حاج میرزا جواد آقا مجتهد قراچه داغی، شیخ احمد آقا اهری، حاج میرزا صادق آقا،علامه ملا علی علیاری ، حاج شیخ حسین آقا برقی، حاج سید صادق آل محمد ، ادیب اهری – میرزا حاجی آقا مدرس ریاضی – استاد میرزا طاهر خوشنویس ، نویسندگان ، هنرمندان و مورخان بنامی که بیان آن از محدوده اختصار خارج است .

در عدالت خواهی و مبارزه با استکبار و استعمار ، همیشه در صف اول مبارزات بوده و با الهام از احکام نورانی اسلام ، در احقاق حقوق انسانی و الهی ، کوتاهی نکرده و پرچم اسلام و ایران را بر دوش کشیده و در انقلاب ها ، قهرمانی ها کرده و شهدای بزرگی  در راه دین و وطن تقدیم کرده است. در دوره ی مشروطیت ،ستارخان، حاج محمد قلی خان ، عباس قلی خان ، آقابیگ و... ارسبارانی های شجاع    جبهه ی مقاومت بوده اند.

در دوره ی پهلوی ها نیز مردان غیور و زنان عفیف این منطقه مبارزات جدی داشتند و روحانیونی همچون :     ملا حسن طوطی اهری،حضرت آیةالله العظمی شیخ حسین آقا نجفی اهری، حاج سید صادق آل محمد و... مبارزات شدیدی با پهلوی ها نمودند.

 

 

ابنیه های مهم تاریخی و فرهنگی شهرستان:

 

بقعه شیخ شهاب الدین اهری

مسجد جامع اهر

بازار سرپوشیده اهر

کاروانسرای شاه عباسی

(جنگل طبیعی انداب ) پارک جنگلی فندقلو

جنگل طبیعی تنباکولو

خانه دکتر قاسم اهری

سد ستارخان اهر

قلعه پشتوی هوراند

 

موزه ادب و عرفان شیخ شهاب الدین اهری: تنها موزه ادب و عرفان شمالغرب کشور در شهرستان اهر می باشد. بنای بقعه در محوطه ای به وسعت 1500 متر مربع بوده که متشکل از یک ایوان بزرگ، 2 مناره بلند، 2 ایوان کوچک و یک مسجد بزرگ و خانقاه معروف به قوشخانه (لانه پرندگان) و اتاق ‌های متعدد است، به شاه عباس صفوی نسبت می‌دهند. برخی از دیوارهای مجموعه شیخ شهاب ‌الدین اهری در شهر اهر با نقاشی‌های به یادگار مانده از گذشته‌های دور به‌ عنوان دفتر خاطرات یا صفحه‌ای ویژه برای ثبت خاطرات عارفان و علاقه‌مندان و مریدان شیخ‌العارفین شهاب‌الدین که از مسافت‌های دور به دیدار شیخ آمده و در مجموعه مزبور بیتوته می‌کردند، اختصاص داده شده بود.[9]. در این موزه آثار ادبی و عرفانی جالبی از دوره‌های تاریخی صفوی تا قاجاریه گردآوری و برای بازدید عرضه شده است. در بخش ادبی موزه آثار نفیسی از کتب خطی دوران صفوی تا قاجار از قبیل قرآن‌های خطی با جلدهای تذهیب شده لاکی و دیوان شعرا و عرفا مانند دیوان جلال‌الدین مولوی و گلستان سعدی وجود دارد. همچنین قطعه خط‌هایی به صورت شکسته و نستعلیق از آثار (استادعبدالمجید طالقانی) از خوشنویسان قاجاریه و زیارت‌نامه حضرت سیدالشهدا به قلم (میرآقای اهری) و آثاری از استاد درویش از صاحب‌نامان اهالی عرفان در آن به نمایش گذاشته شده است. از آثار بسیار ارزنده این بخش طوماری است پارچه‌ای متعلق به دوره صفویه به طول 360 سانتیمتر و به عرض 50 سانتیمتر که به سوره‌های کلام‌الله مجید با خط نسخ، ثلث مزین شده است. این سوره‌ها در داخل نقوش اسلیمی و ترنجی به طرز بسیار زیبایی جای گرفته‌اند. در بخش عرفان این موزه نیز تابلوهای نقاشی از دوره قاجاریه و مجموعه جالبی از انواع کشکول‌های دراویش از جنس چوب، سفال، چینی و برنز که دارای کتیبه‌ها و نقوشی از مجالس درویشان است مشاهده می‌شود. علاوه براین در این موزه انواع کلاه‌های مخصوص دراویش در دو دوره صفویه و قاجاریه به همراه تبرزین‌های مرصع طلاکوب و نقره کوب، فراهم شده است. از دیگر اشیای این بخش، یک در چوبی پاشنه‌گردان ، پیراهن فتح یا تیغ بند که روی سینه های پیراهن آیات قرآنی در هر دو طرف نوشته شده است و ...: مسجد این مجموعه در دوره قاجاریه تـوسط مصطفی قلی خان امیرکبیر، حاکم قراجه‌داغ بازسازی شده است. این اثر بزرگ معماری و فرهنگی براساس شواهد تاریخی در زمان حیات «شیخ شهاب‌الدین اهری» دارای ساختمان و تشکیلات منحصربه ‌فردی در منطقه بوده است. طبق برخی مستندات تاریخی تکمیل و تعمیرات اولیه (بقعه شیخ شهاب‌الدین اهری) به عصر شاه عباس اول صفوی نسبت داده شده است. مجموعه شیخ شهاب‌الدین اهری تا اوایل عصر صفویه دارای آثار و نوشته‌های قابل توجهی از خود شیخ و سایر کتب بوده است که در جنگ بین ایران و عثمانی این آثار غارت و به ترکیه برده شده است[10 ].

مسجد جامع اهر: با 21 گنبد به ارتفاع 5 متر و روی 14 پایه در وسط و 5/14 پایه در اضلاع شمالی و جنوبی و با طاقهای آجری و ستونهای عریض و استوار بنا شده و یادگاری از دوران سلجوقیان و اتابکان آذربایجان است. در گذشته و در قسمت شمالی این مسجد مدرسه علوم دینی دایر بوده و علمای بسیاری در آن تلمذ نموده اند. این مسجد در سالهای اخیر از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است[4 ]

بازار سرپوشیده اهر: بازار اهر دارای تزئینات گچبری است و این تزئینات در کمتر بازاری دیده می شود. با طاقهای آجری ساخته شده و در زمان (رشیدالملک) حکمران ارسباران بازسازی شد و دارای راسته بازار ـ بازار جعفرقلی خان، بازار نصیربیک و بازار کفاشان می باشد. بازار دارای شاخه های متعددی بوده،راسته بازار، بازار کفاشان و بازار نصیر بیگ قسمتی از بازار های قدیمی اهر است که به شکل و شیوه قدیمی خود پا بر جاست. این بنا دارای حمامی بوده که در زمانهای قدیم از بین رفته است و اکنون محوطه آن دیده می شود.

خانه دکتر قاسم اهری : واقع در خیابان حزب ا... از قدیمی ترین خانه های موجود در اهر می باشد. این بنا دارای سرسرا و اتاقهای متعدد است. در سالهای اخیر قسمت هایی از بنا آسیب دیده است که بوسیله سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان در دست مرمت و استحکام بخشی است و در سال 84 پارکی به نام پارک دکتر قاسم اهری در مقابل این بنا احداث شد.

کاروانسرای شاه عباسی : با طاقهای آجری و معماری زیبا در مسیر جاده اهر-تبریز و گردنه گویجه بیل واقع گردیده و دارای یک سالن بزرگ و غرفه های متعدد است و منصوب به دوره صفویه می باشد.

پارک جنگلی فندقلو (جنگل طبیعی انداب): در 25 کیلومتری اهر - مشگین شهر بر فراز کوههای سرسبز روستای انداب قدیم واقع شده که بیشتر پوشش گیاهی آن درختان فندق می باشد.

جنگل طبیعی تنباکولو: در بخش هوراند واقع شده و بعنوان یکی از مناطق جنگلی ارزشمند رویشگاه گونه های متنوع گیاهی و یکی از جاذبه های مهم گردشگری شهرستان به شمار می آید که سالانه پذیرای هزاران گردشگر می باشد[12 ].

سد ستارخان اهر: در 15 کیلومتری جاده اهر- ورزقان واقع شده است. این سد اخیرا به زیستگاه پرندگان مهاجر تبدیل شده که در تابستان مرغابی ، لک لک و مرغ ماهی خوار و در فصل زمستان انواع مختلف پرندگان آبزی سیاحان بسیاری را به این منطقه می کشاند .همچنین امکان صید انواع ماهی در آبهای این سد و فضای سبز کشاورزی اطرف ان موجب شده تا این محل به تفرجگاهی برای خانواده ها و مردم گردد.

قلعه قهقهه : این قلعه در دهستان یافت از توابع بخش هوراند شهرستان اهر واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا 2500 متر مربع و دارای دیوارهای بلند طبیعی و در میان صخره ها واقع شده است. دور تا دور این قلعه پرتگاه خطرناک و عمودی شکل طبیعی بوده که گویی بدست بشر صخره ها پیرایش یافته است و از دیگر قله ها : قلعه کلهر: در سمت شمال روستای کلهر در 20 کیلومتری اهر، قلعه پشتوی هوراند: این بنا در روستای پیشتاب از توابع بخش هوراند در ارتفاع 3000 متری ساخته شده است. قلعه نودوز : در 34 کیلومتری شرق اهر- مشگین شهر [7 ].