علتیابی رونمایی نسخههای قدیمی قرآن در اروپا و نگهداری آن توسط کشیشها

گروه بین‌الملل مشرق- مقام معظم رهبری، پنج‌شنبه 2 بهمن 93 طی نامه‌ای که به طور خاص خطاب به جوانان اروپا و آمریکای شمالی نوشته شده بودند، آن‌ها را به مطالعه قرآن و دست‌یابی به درک درست از اسلام بر اساس مفاهیم موجود در کتاب آسمانی این دین دعوت کردند. شاید در نگاه اول عجیب به نظر می‌رسید که یک رهبر دینی، جوانانی را که در فرهنگ غربی به دنیا آمده و با ترس از اسلام و مسلمانان بزرگ شده‌اند، به تأمل در کتابی دعوت کند که تا کنون یک کلمه از آن را هم نخوانده‌اند. با این حال، آماری که بعد از انتشار این نامه در فضای مجازی منتشر شد، منطق پشت نگارش نامه رهبری را نمایان کرد.

تنها حدود 10 روز بعد از انتشار نامه رهبری و در اوج تلاش‌های اسلام‌هراسانه در اروپا به بهانه حمله به دفتر هفته‌نامه "شارلی ابدو" بود که روزنامه فرانسوی "لفیگارو" از افزایش قابل‌توجه فروش قرآن در کشورهای اروپایی از جمله آلمان و فرانسه خبر داد و نوشت: "قرآن طی 26 روز گذشته، در فهرست 100 کتاب پرفروش فروشگاه اینترنتی "آمازون" قرار گرفته است." از آن‌جایی که آمازون از مشهورترین فروشگاه‌های اینترنتی برای خرید کتاب محسوب می‌شود، این آمار نشان می‌دهد که اولاً مانع میان گرایش جوانان غربی به مطالعه قرآن، چیزی جز تبلیغات در جوامع‌شان نیست، و دوماً، غرب و به طور ویژه، اروپا با قرآن آن‌قدرها که امروز به نظر می‌آید، غریبه نیست.

به‌تازگی بخش‌هایی از یک قرآن در کتاب‌خانه دانشگاه بیرمنگام انگلیس کشف شد که احتمالاً متعلق به یکی از قدیمی‌ترین قرآنی است که تا کنون شناخته‌شده است. این اتفاق، توجه مسلمانان و غیرمسلمانان سراسر جهان را به خود جلب کرده است. آزمایش‌های رادیوکربن روی این قرآن نشان می‌دهد که عمر آن دست‌کم به 1370 سال پیش می‌رسد، یعنی ممکن است هم‌زمان با حیات حضرت محمد (ص) نوشته شده باشد.

هم‌چنین در بررسی‌هایی که دانشگاه آکسفورد انجام داده مشخص شده است که این قرآن بر روی پوست گوسفند یا بز نوشته شده و از قدیمی‌ترین متون قرآنی جهان به شمار می‌رود. پرفسور "دیوید توماس" استاد دانشگاه در زمنیه مسیحیت و اسلام در این خصوص اذعان می‌کند: "این صفحات، بسیار شبیه به قرآنی است که امروزه ما می‌خوانیم. به این ترتیب، این نظریه که قرآن تغییرات بسیار جزئی داشته و یا اصلاً هیچ تحریفی در آن رخ نداده، تقویت می‌شود. متن این قرآن به خط حجازی نگاشته شده است."

تصاویر قرآن کشف شده در دانشگاه بیرمنگام متعلق به قرن هفتم میلادی
که به طور اختصاصی در اختیار مشرق قرار گرفته است

برای برخی، ممکن است عجیب به نظر برسد که چرا این قرآن در یک کتاب‌خانه اروپایی کشف شده، و یا این‌که چرا متعلق به یک کشیش مسیحی اهل خاورمیانه بوده است. اما حتی اگر این واقعیت را نادیده بگیریم که کشورهای غربی طی چند صد سال گذشته میراث کشورهای دیگر را به غارت برده‌اند، باز هم یک دلیل دیگر می‌توان برای پیدا شدن قرآن در کتاب‌خانه‌های اروپا متصور شد: اروپایی‌ها به هیچ وجه با قرآن غریبه نیستند، بلکه کتاب آسمانی اسلام، حتی در قرون وسطی مورد مطالعه غربی‌ها و مسیحی‌ها بوده است.

کتاب سال 2007 "توماس ای. برمن" با عنوان "خوانش قرآن در مسیحیت لاتین، 1560-1140" به بررسی تاریخ و معنای قرآن در طول سال‌های 1140 تا 1560 میلادی دارد. برمن در همان ابتدا به مخاطبین می‌گوید که "قرآن از کتاب‌های پرفروش در قرون وسطی و اوایل دوران جدید اروپا بوده است." وی هم‌چنین توضیح می‌دهد که مانند "مانیفست کمونیسم" در قرن بیستم، قرآن هم [طی قرون وسطی] نه تنها برای مسلمانان، بلکه حتی برای افرادی جذابیت داشت که به آموزه‌های آن هم معتقد نبودند. اروپای لاتین در بسیاری از موارد، خود را درگیر رقابتی نه تنها مذهبی، بلکه سیاسی با اسلام می‌دید. بنابراین، تحصیل‌کردگان دینی و افرادی که در حوزه‌های غیردینی مشغول بودند، به یک اندازه علاقه داشتند تا محتوای کتاب مقدس مسلمانان را درک کنند.

تصاویر قرآن کشف شده در دانشگاه بیرمنگام متعلق به قرن هفتم میلادی
که به طور اختصاصی در اختیار مشرق قرار گرفته است

برمن در طول کتاب خود قصد دارد نشان دهد در قرون وسطی و اوایل دوران جدید اروپا، اولاً چه کسانی قرآن را می‌خواندند، دوماً دلیل آن‌ها برای خواندن قرآن چه بود و سوماً، مهم‌تر از همه، چگونه آن‌چه را که می‌خواندند، درک می‌کردند. برمن در جستجوی پاسخ برای این پرسش‌ها، به بررسی سه نسخه کامل و یک نسخه ناقص از ترجمه‌های لاتین قرآن می‌پردازد که بین سال‌های 1140 و 1560 انجام شده‌اند. آن‌چه در خلال بررسی این ترجمه‌ها آشکار می‌شود این است که قرآن تا چه اندازه در اروپا نفوذ کرده و مورد تحقیق اهل فن در این قاره بوده است.

نویسنده کتاب، صرفاً به خواندن ترجمه‌های لاتین و مقایسه آن‌ها با متن اصلی عربی قناعت نمی‌کند، بلکه رویکردی را اتخاذ می‌نماید که تا حد امکان به برداشت مخاطبین اولیه قرآن نزدیک باشد. وی قرآن را در چارچوب مقالات انتقادی و دفاعی از قرآن، خلاصه‌ای از تاریخ اسلام و یادداشت‌های توضیحی درباره معنای تحت‌اللفظی و تفسیرهای سنتی از متن این کتاب آسمانی می‌خواند. برمن با استفاده از شواهد جمع‌آوری شده از ترجمه‌ها، اسناد تکمیلی آن‌ها و هم‌چنین شرایط [اجتماعی، مذهبی و...] در دوران پدید آمدن این آثار، نتایج جالبی در مورد نقش قرآن در زندگی فکری و مادی "مسیحیت لاتین" می‌گیرد.

تصاویر قرآن کشف شده در دانشگاه بیرمنگام متعلق به قرن هفتم میلادی
که به طور اختصاصی در اختیار مشرق قرار گرفته است

اولین ترجمه لاتین شناخته‌شده از قرآن، و سندی که برمن هم بیش‌ترین توجه را به آن اختصاص می‌دهد، اثر "رابرت" اهل روستای "کتون" است. رابرت، یک فرد انگلیسی بوده که ترجمه‌اش از قرآن در سال 1143 و به عنوان بخشی از یک پروژه بزرگ‌تر به رهبری راهب معروف "پیتر مقدس" جهت آماده‌سازی مبلغان برای تبلیغ مسیحیت میان مسلمانان، انجام شد. ترجمه رابرت، پرتیراژترین قرآن لاتین در قرون وسطی و اوایل دوران جدید در اروپا بود. از این ترجمه، نسخه‌های فراوان به روش "کپیِ دستی" و دو نسخه چاپی در سال‌های 1543 و 1550 تولید شد. در حال حاضر، دست‌کم 25 نسخه خطی از ترجمه رابرت بازمانده است.

دومین ترجمه قرآن به لاتین که در کتاب برمن بررسی می‌شود، اثر "مارک" اهل منطقه "تولدو"ی اسپانیا است. مارک، بومی شبه‌جزیره "ایبری" بوده است، جایی که در آن زمان تعداد قابل‌توجهی مسلمان عرب‌زبان در آن زندگی می‌کردند و این منطقه را به شدت تحت تأثیر فرهنگ اعراب قرار داده بودند. مارک مأموریت ترجمه قرآن را در 1210 یا 1211 و با دستور اسقف اعظمِ تولدو، "رودریگو خیمنز د رادا"، و معاون اسقف "موریس" آغاز کرد. ترجمه او اکنون در قالب شش نسخه خطی کامل و یک نسخه ناقص موجود است.

تصاویر قرآن کشف شده در دانشگاه بیرمنگام متعلق به قرن هفتم میلادی
که به طور اختصاصی در اختیار مشرق قرار گرفته است

اسقف اعظم رودریگو معتقد بود که سلطه مسلمانان بر اسپانیا رو به ضعف گذاشته و حاکمان مسلمان به زودی از این شبه‌جزیره بیرون رانده خواهند شد. وی می‌خواست با هدف مقدمه‌سازی برای مسیحی کردن مسلمانان و یا دست‌کم سلطه سیاسی بر آنان در اسپانیایی که به تازگی مسیحی شده بود، از آموزه‌های قرآن استفاده کند.

پس از ترجمه مارک، تا سال 1480 یا 1481 ترجمه دیگری از قرآن به لاتین انجام نشد. ترجمه بعدی توسط یک یهودیِ مسیحی‌شده اهل "سیسیل" انجام شد که اغلب با نام "فلاویوس مهرداد" شناخته می‌شود. مهرداد ظاهراً کار خود را با هدف ترجمه کل قرآن به عنوان بخشی از دستور دوکِ "اوربینو" (شهری در ایتالیا) آغاز کرد، اما پس از ترجمه تنها دو سوره، این پروژه را به دلایل نامعلومی پایان داد.

تصاویر قرآن کشف شده در دانشگاه بیرمنگام متعلق به قرن هفتم میلادی
که به طور اختصاصی در اختیار مشرق قرار گرفته است

آخرین ترجمه لاتین از قرآن که برمن در مطالعه خود از آن استفاده می‌کند، به دستور یک محقق شناخته‌شده در دوره رنسانس به نام "اگیدیو دا ویتربو" آغاز شد. وی در سراسر اروپا به خاطر مطالعاتش در زمینه انجیل و کابالا، و هم‌چنین دانش زبانی از جمله درباره عربی، مشهور بوده است. با این حال، وی به جای آن‌که خودش قرآن را ترجمه کند، یک فرد اسپانیایی به نام "یوهانس بابریل ترولنسیس" را برای این کار استخدام کرد. ترجمه ترولنسیس که سال 1518 به پایان رسید، مانند ترجمه مهرداد، دو زبانه بود، یعنی ترجمه به لاتین و متن اصلی به عربی در صفحات مقابل یک‌دیگر نوشته شده بودند تا مقایسه دو متن توسط خوانندگان، راحت‌تر شود. هیچ اطلاعاتی در دست نیست که نشان دهد هدف اگیدیو از این ترجمه چه بوده و یا چرا خود او روی ترجمه کار نکرده است.

حضور کارشناسان برای بررسی قدیمی‌ترین قرآن جهان

برمن می‌گوید هرچند، هم مترجمان و هم مخاطبان ترجمه‌های لاتینِ قرآن معتقد بودند محتوا و ماهیت قرآن، جعلی و خطرناک است، اما مترجمان، تولید یک ترجمه دقیق و ظریف از قرآن را کاملاً جدی می‌گرفتند. به اعتقاد برمن، هر چهار نفر، دسترسی به تفسیرهای مسلمانان از قرآن یا مشاوران مسلمان و یا هر دو داشته‌اند و از این دو منبع بهره نیز برده‌اند. مترجمان، ظاهراً تلاش کرده‌اند تا ترجمه‌شان از قرآن تا جایی که ممکن است دقیق باشد.

هم کشف یک قرآن قدیمی در بیرمنگام، و هم بررسی کتاب برمن یک نکته را به ما یادآوری می‌کند: دانشمندان غربی از قرن‌ها پیش مسیری طولانی را در زمینه کسب دانش اسلامی و به خصوص قرآنی طی کرده‌اند. این تلاش‌ها اگرچه بعضاً با هدف مقابله با اسلام و قرآن بوده، اما نشان می‌دهد درک تاریخ و معنی "قرآن" به عنوان یک متن تاریخی و مذهبی برای اروپاییان اهمیت فوق‌العاده زیادی داشته است. چه بسا اگر جوانان غربی با همین نوع دقت، اما به دور از دشمنی‌ها و کج‌فهمی‌های قرون وسطی به مطالعه قرآن بپردازند، به ماهیت تلاش‌های اسلام‌هراسانه دولت‌هایشان پی ببرند و کم‌تر فریب این فضاسازی‌های رسانه‌ای را بخورند.