نام های دیگر سوره های قرآن

نام های دیگر سوره های قرآن

آنچه که باید همه بدانند
نام سوره هایی که بیش از یک اسم دارند چیست؟
اسامی سوره هایی که بیش از یک اسم دارند، عبارت است از:
1. حمد: شکر، فاتحه، سبع المثانی، ام الکتاب، ام القرآن، کنز، اساس، مناجات، شفاء، دعا، نور;
2. بقره: فَسطاط القرآن، سنام القرآن، به دو سوره بقره و آل عمران «زهراوان و زهراوین» نیز گفته می شود;
3. آل عمران: طیبه; 4. مائده: عقود، منقذه; 5 . اعراف: المص; 6 . انفال: بدر; 7. توبه: برائت، فاضحه، مخزیه، سیف;
8 . یوسف: أحسن القصص; 9. نحل: نِعَم; 10. اسراء: بنی اسرائیل، اسری; 11. کهف: حائله; 12. مریم: کهیعص; 13. طه: الکلیم; 14. فرقان: تبارک; 15. شعراء: طسم، جامعه; 16. نمل: سلیمان، طاسین; 17. قصص: موسی و فرعون; 18. سجده: مضاجع;
19. سبأ: داود; 20. فاطر: ملائکه; 21. یس: حبیب نجار، دافعه، مُعَمّه; 22. زمر: عُرَف، سورة العرب;
23. مؤمن: غافر، الطول، حم اولی; 24. فصلت: سجده، مصابیح; 25. شوری: حم ـ عسق; 26. جاثیه: شریعت;
27. محمد: قتال، الذین کفروا; 28. قاف: باسِقات; 29. قمر: اِقتَرَبَت، المبیّضه; 30. الرحمن: الآء، عروس القرآن;
31. مجادله: ظهار، قد سمع; 32. حشر: بنی نضیر; 33. ممتحنه: امتحان، مودت; 34. صف: حواریون، عیسی;
35. تحریم: متحرِّم، لِمَ تَحُرِّم; 36. ملک: تبارک، مانعه، واقیه، منجیه، مَنّاعه; 37. قلم: نون و القلم; 38. معارج: سأل، واقع;
39. قیامة: لااقسم; 40. دهر: انسان، هل اتی، ابرار; 41. مرسلات: عُرف; 42. نبأ: تسائل، معصرات، عمّ; 43. نازعات: ساهره، طامعه; 44. عبس: اعمی، سفرة; 45. تکویر: کورت; 46. انفطار: انفطرت; 47. مطفّفین: تطفیف; 48. انشقاق: انشقّت; 49. شمس: ناقه صالح; 50 . انشراح: الم نشرح; 51 . تین: زیتون، تین و زیتون; 52 . علق: اقرأ، اقرأ باسم ربک; 53 . بینه: بریّه، لم یکن، اهل کتاب، قیامت; 54 . فیل: الم تر; 55 . قریش: ایلاف; 56 . ماعون: ارایت الذی، دین; 57 . کوثر: انا اعطینا; 58 . کافرون: جَحد، عبادت، مُقَشقِشَه;
59 . نصر: اذا جاء، تودیع; 60 . تبت: ابولهب، مَسَد; 61 . توحید: اخلاص، اساس، تجرید، تفرید، معرفت، مُقَشقِشَه، صمد، برائت، نجات;
62 . فلق: معوِّذه; 63 . ناس: معوِّذه، مُشَقشِقَه.[1]

چرا بعضی  سوره ها بیش از یک نام دارد، مانند سوره حمد؟

از میان آرا و نظریات گوناگون، آن چه قوی تر به نظر می رسد این است که: هر سوره هم زمان با حیات رسول خدا(ص) نام ها و عناوینی داشته است که از طریق وحی، معین و مشخص می گردید و برخی از آنها و نیز بعضی آیات، پس از رحلت پیامبراکرم(ص) و گذشت زمان، به دلیل تناسب و خصوصیات و مزایا و یا اشتمال آنها بر مسائل و موضوعات خاصی ـ دارای عناوین و اسامی دیگر شد که از جانب علما به آن سوره ها و آیات داده شده است; مثلاً در فقه و اصول اسلامی بسیاری از آیات، دارای اسامی و عنوان های خاصی شدند; مانند: آیه نفی سبیل، نبأ، نفر، و ...[2]

سوره حمد به علت ارزش و اهمیتی که دارد، نام های فراوانی پیدا کرده که مشهورترین آنها چنین است:
1. حمد (ستایش); زیرا با کلمه حمد (الحمد للّه ربّ العالمین) شروع می شود.
2. فاتحة الکتاب; آغازگر و گشاینده کتاب خدا.
3. سبع المثانی; سبع به معنای هفت است و این سوره هفت آیه دارد; درباره مثانی، تفسیرهای متعددی ارائه شده است; از جمله: نام مثانی (دو تا) از این رو است که در هر نماز دو بار خوانده می شود و یا به جهت این است که یک بار در مکّه و یک بار در مدینه (در مجموع، دو بار) نازل شده است.
4. اُمّ الکتاب; اصل و مرجع هر چیز را «ام» می گویند و چون این سوره مشتمل بر اصول مقاصد قرآن و رئوس مطالب آن است، از این جهت آن را «ام الکتاب» می گویند.
5 . شِفا; زیرا پیامبر(ص) فرمود: سوره حمد، شفای امراض و دوای هر دردی مگر مرگ است.
6 . کافیه; به معنای کفایت کننده است.
7. وافیه; به معنای تمام و کامل است.
8 . راقیه; افسون کننده.
9. مناجات و دعا; زیرا نمازگزار با خواندن این سوره با پروردگارش راز و نیاز می کند.
10. امّ القرآن; که توضیح آن در صفت امّ الکتاب گذشت.[3]

«سبع المثانی» نام کدام سوره است و چرا دوبار نازل شده است؟
سبع المثانی، یکی از نام های سوره «حمد» است. «سبع» به معنای هفت و «مثانی» به معنای «دوتاها» است; از آن جا که این سوره از هفت آیه تشکیل شده و در هر نماز واجب و مستحب، دو بار خوانده می شود، یا بنا به روایتی، دو بار (یک بار در مکّه و یک بار در مدینه) نازل گردیده است، به آن سبع المثانی گفته می شود. برخی نیز کل قرآن را مثانی و سبع را اشاره به هفت سوره بزرگ آغازین قرآن گرفته اند. در آیات قرآن، سوره «حمد» یک موهبت بزرگ به پیامبر(ص) معرفی شده، و در برابر کل قرآن قرار گرفته است; آن جا که می فرماید: (ولَقَد ءاتَینـکَ سَبعـًا مِنَ المَثانی والقُرءانَ العَظیم)[4]ما برای تو سوره حمد و قرآن عظیم دادیم.

قرآن، با تمام عظمتش در برابر سوره حمد قرار گرفته است. نزول دوباره آن نیز ممکن است به دلیل اهمیت فوق العاده و عظمت محتوای آن باشد. این سوره، فهرستی از مجموع محتوای قرآن است و در آن به موارد مهمی اشاره شده; مواردی چون: اشاراتی درباره خداوند و صفات او، معاد، شناخت و درخواست حرکت در راه حق و قبول حاکمیت و ربوبیت و رحمانیت خدا، ابراز علاقه به ادامه راه اولیای خدا و بیزاری و انزجار از گمراهان و غضب شدگان.[5]

هر یک از نام های «حوامیم»، «مسبّحات»، «حامدات»، «عتاق» و «طواسین» شامل چه سوره هایی است؟ علت این نام گذاری را بیان کنید.

حوامیم: شامل سوره های: «غافر»، «فصلت»، «شوری»، «زخرف»، «دخان»، «جاثیه» و «احقاف» است و چون با «حم» آغاز شده به حوامیم شهرت یافته است.
مسبَّحات: شامل سوره های: «اسراء»، «حدید»، «حشر»، «صف»، «جمعه»، «تغابن» و «اعلی» است. سوره های مذکور با کلمه ای از ماده «سبح» شروع شده; لذا مسبّحات نامیده شده است.
حامدات: شامل سوره های: «فاتحة الکتاب»، «انعام»، «کهف»، «سبأ» و «فاطر» است و از این جهت به «حامدات» مشهور است که با کلمه ای از ماده «حمد» آغاز شده است.

عتاق: شامل سوره های: «اسراء»، «کهف»، «مریم»، «طه» و «انبیاء» است. «عتاق» جمع «عتیق» است و یکی از معانی آن کهنه و قدیم می باشد و گویا از آن جهت که زمان نزول آن سوره ها از سوره های دیگر زودتر بوده به «عتاق» موسوم گشته است.
طواسین: شامل سوره های: «شعراء»، «نحل» و «قصص» است. این سوره ها با حروف مقطعه «طس» شروع شده; بنابراین به آنها طواسین گفته می شود.[6]

چرا سوره «رحمن» عروس قرآن و سوره «یس» قلب قرآن نام دارد؟
از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است: «لِکُلِّ شَیء عَرُوسٌ وَ عَرُوسُ القُرآنِ سُورَةُ الرَّحمن; برای هر چیزی عروسی است و عروس قرآن، سوره رحمن است.»[7]

هم چنین این سوره به طور کلی، بیانگر نعمت های مادّی و معنوی خداوند است که بر بندگان ارزانی داشته است; از طرفی، تکرار آیه «فبأیّ ءَالاء ربّکما تُکذّبان» در مقطع های کوتاه، آهنگ جالب و زیبایی به سوره داده و این آهنگ، وقتی با محتوای آیات [بیان نعمت های خدا] آمیخته شود، جاذبه بیشتری پیدا می کند; به همین جهت آن را عروس قرآن می گویند.[8]

سوره مبارک «یس» را قلب قرآن می گویند; زیرا در حدیثی از رسول اکرم(ص) نقل شده است: «هر چیزی قلبی دارد و قلب قرآن، سوره یس است».[9]
شاید مطالب موجود در این سوره و اهمیت آنها که شامل مهم ترین و حیاتی ترین مسائل اسلامی است، موجب شده است که سوره یاسین به مثابه قلب قرآن تلقی شود. این سوره بخشی از اصول اعتقادات هم چون: «توحید»، «نبوت» و «معاد» را بازگو می کند; بنابراین، سوره شأنی عظیم دارد; هم از جهت اصول یاد شده و هم از سوی شاخه های متفرع بر آنها. شاید نیز از این رو باشد که در روایات شیعی و سنی، «قلب» قرآن نام برده شده است.[10]

توضیح این که قلب برای هر موجود زنده، نقش اساسی و بنیادی را ایفا می کند; به گونه ای که بدون داشتن قلب، آن موجود زنده نمی تواند به حیات خود ادامه دهد و بر طبق روایت مزبور، اگر قرآن را به یک موجود تشبیه کنیم، سوره مبارک «یس» قلب آن خواهد بود. این امر نشان می دهد که در این سوره، مهم ترین و حیاتی ترین مسائل ـ اسلام که شامل اصول اعتقادات اسلام (توحید، نبوت و معاد) و خالقیت می شود ـ بیان شده است; به همین جهت است که به این سوره، قلب قرآن گفته شده است..

معوّذتین، نام چه سوره هایی است و چرا به این نام خوانده می شوند؟
مُعَوَّذَتَین، به سوره های «فلق» و «ناس» می گویند. خداوند متعال در این دو سوره به پیامبر اکرم(ص) دستور می دهد که از هر شرّ، به خصوص بعضی شرور و وسواس خنّاس، به خدا پناه ببرد.[11]

علت نام گذاری این دو سوره به این نام ها، این است که هر دو با «قل اعوذ ... ; بگو: پناه می برم ...». شروع می شود.
پیامبراکرم(ص) نیز در حدیثی، از این دو سوره با عنوان «معوذتان» یاد کرده و می فرماید:
«أُنزلت علیَّ آیات لم ینزل مثلهن: المعوذتان; آیاتی بر من نازل شده که مانند آنها نازل نشده است و آنها دو سوره فلق و ناس هستند.»[12]

آیاتی که نام خاص دارند، (مانند: آیة الکرسی) چه آیاتی هستند؟

شماری از آیات نامدار، عبارتند از: اخوت: (إِنَّمَا المُؤمِنُونَ إِخوَة ...)(حجرات،10)، اُذُن یا تصدیق: (وَمِنهُمُ الَّذِینَ یُؤذُونَ النَّبِیَّ وَیَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ)(توبه،61) استدراج: (وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِـَایَـتِنَا سَنَستَدرِجُهُم مِّن حَیثُ لاَ یَعلَمُون)(اعراف،182) / (قلم، 44) استرجاع: (إنّا لله و إنّا إلیه رجعون) (بقره، 156) استعاذه: (فَإِذَا قَرَأتَ القُرءَانَ فَاستَعِذ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیطَـنِ الرَّجِیمِ)(نحل،98) اطاعت: (یَـأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الاَمرِ مِنکُم)(نساء،59) افک: (إِنَّ الَّذِینَ جَآءُو بِالاِفکِ عُصبَةٌ مِّنکُم ...)(نور،11) اکمال: (الیَومَ أَکمَلتُ لَکُم دِینَکُم ...)(مائده،3)، امانات:(إِنَّ اللَّهَ یَأمُرُکُم أَن تُؤَدُّوا الاَمَـنَـتِ إِلَی أَهلِهَا ...) (نساء،58) امانت: (إِنَّا عَرَضنَا الاَمَانَةَ عَلَی السَّمَـوَ تِ وَ الاَرضِ وَ الجِبَال ...)(احزاب،72) انذار: (وَ أَنذِر عَشِیرَتَکَ الاَقرَبِین) (شعراء،214)، بیعت یا بیعت رضوان: (لَّقَد رَضِیَ اللَّهُ عَنِ المُؤمِنِینَ إِذ یُبَایِعُونَکَ تَحتَ الشَّجَرَة)(فتح،18) تبلیغ: (یَـأَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغ مَآ أُنزِلَ إِلَیکَ مِن رَّبِّک)(مائده،67) تحریم: (حُرِّمَت عَلَیکُم أُمَّهَـتُکُم وَبَنَاتُکُم وَأَخَوَ تُکُم وَ ...)(نساء،23)، تسمیه: (بسم الله الرحمن الرحیم) تطهیر: (إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرِّجسَ أَهلَ البَیتِ وَ یُطَهِّرَکُم تَطهِیرًا)(احزاب،33) حفظ: (إِنَّا نَحنُ نَزَّلنَا الذِّکرَ وَ إِنَّا لَهُو لَحَـفِظُونَ)(حجر،9) ربا: (یَـأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِیَ مِنَ الرِّبَوا إِن کُنتُم مُّؤمِنِینَ)(بقره،278) سرقت: (وَالسَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقطَعُوا أَیدِیَهُمَا ...)(مائده،38) سؤال: (فَسـَلُوا أَهلَ الذِّکرِ إِن کُنتُم لاَ تَعلَمُون)(نحل،43) شفاء: (وَ نُنَزِّلُ مِنَ القُرءَانِ مَا هُوَ شِفَآء ...) (اسراء،82) صوم: (یَـأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیَام ...)(بقره،183) طلاق: (الطَّـلَـقُ مَرَّتَانِ فَإِمسَاکُم بِمَعرُوف أَو تَسرِیحُم بِإِحسَـن ...)(بقره،229) غار: (إِلاَّ تَنصُرُوهُ فَقَد نَصَرَهُ اللَّهُ إِذ أَخرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا ثَانِیَ اثنَینِ إِذ هُمَا فِی الغَار ...)(توبه،40) قصاص: (وَ لَکُم فِی القِصَاصِ حَیَوةٌ یَـأُولِی الاَلبَـب)(بقره،179) لیلة المبیت: (وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشرِی نَفسَهُ ابتِغَآءَ مَرضَاتِ اللَّه ...)(بقره،207) مباهله: (فَمَن حَآجَّکَ فِیهِ مِنم بَعدِ مَا جَآءَکَ مِنَ العِلمِ فَقُل تَعَالَوا نَدعُ أَبنَآءَنَا وَأَبنَآءَکُم وَنِسَآءَنَا وَنِسَآءَکُم وَأَنفُسَنَا وَأَنفُسَکُم ثُمَّ نَبتَهِل)(آل عمران،61) محاربه: (إِنَّمَا جَزَ ؤُا الَّذِینَ یُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُو وَیَسعَونَ فِی الاَرضِ فَسَادًا ...)(مائده،33) مودت یا قربی: (قُل لاَّ أَسـَلُکُم عَلَیهِ أَجرًا إِلاَّ المَوَدَّةَ فِی القُربَی ...)(شوری،23) نبأ: (یَـأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا إِن جَآءَکُم فَاسِقُم بِنَبَإ فَتَبَیَّنُوا ...) (حجرات،6) نجوی: (یَـأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا إِذَا نَـجَیتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَینَ یَدَی نَجوَکُم صَدَقَةً ...) (مجادله،12) نسخ: (مَا نَنسَخ مِن ءَایَة أَو نُنسِهَا نَأتِ بِخَیر مِّنهَآ أَو مِثلِهَآ) (بقره،106) نَفر: (فَلَولاَ نَفَرَ مِن کُلِّ فِرقَة مِّنهُم طَـآئِفَةٌ لِّیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّین ...)(توبه،122) نفی سبیل: (وَلَن یَجعَلَ اللَّهُ لِلکَـفِرِینَ عَلَی المُؤمِنِینَ سَبِیلاً)(نساء،141) نور: (اللَّهُ نُورُ السَّمَـوَ تِ وَالاَرض)(نور،35).

تقسیم بندی قرآن به جزء و حزب
تقسیم بندی قرآن به جزء و حزب از چه زمان و بر چه اساسی بوده است؟
تقسیم قرآن به سی جزء و هر جزء به چهار حزب، پس از دوران «حجاج» و به منظور تسهیل در امر تدریس و فراگیری قرآن انجام گرفت.[13]

زرکشی در این باره می گوید: «اشتهار تقسیم قرآن به سی جزء، مانند اشتهار تقسیم هر حزب به ربع ها از طریق مدارس علمی و بعضی جاهای دیگر بوده است.»[14]

البته در برخی از متون آمده که تقسیم قرآن به جزء در زمان پیامبراکرم(ص) نیز سابقه داشته و بنا به نقلی مصحف علی(ع) دارای هفت جزء بوده است.[15] از مالک نقل کرده اند: مصحفی از جدش ارائه نمود که هم زمان با مصحف عثمان نوشته شده بود و در آن نشانه هایی وجود داشت. از امام صادق(ع) نیز نقل شده که مصحفی داشته اند که به چهارده جزء تقسیم شده بود; ولی آن نوع تقسیم بندی با آن چه امروز داریم تفاوت دارد.[16] عده ای نیز معتقدند: قرآن به دستور مأمون عباسی به اعشار، اخماس، جزء و حزب تقسیم شد.[17]

جزء قرآن بودن «بسم الله الرحمن الرحیم»
اهل سنت «بسم الله الرحمن الرحیم» را جزء سوره نمی دانند; بر خلاف اهل تشیع که آن را جزء سوره می دانند. لطفاً دلایل دو طرف را بیان فرمایید.
در جزء بودن یا نبودن «بسم الله ...» سه قول عمده وجود دارد:
1. برخی از اهل تسنن، مالک و ابوعمرو می گویند که جزء هیچ سوره ای نیست و تنها برای اوایل سوره ها تیمناً نازل گشته است.
2. برخی از پیروان شافعی و حمزه قائل به تفصیل اند و می گویند: تنها در سوره حمد جزء سوره است; ولی در سوره های دیگر نیست.
3. شیعیان بالاتفاق و برخی از اهل تسنن (جلال الدین سیوطی، ابن مبارک و ...) می گویند: «بسم الله ...» جزء تمام سوره ها می باشد.
دلایل گروه اوّل:
1. اگر «بسم الله» جزء سوره ها باشد، طریق اثباتش یا خبر متواتر یا خبر واحد است. خبر متواتری موجود نیست; و گرنه نزاعی نبود و خبر واحد هم ظنی است و در اثبات آیه ای از آیات قرآن نمی شود به آن استناد کرد.
2. نقل شش روایت از پیامبر گرامی(ص) که در آن روایت، هیچ اشاره ای به این که بسم الله جزء سوره ها است، نشده است; مثلاً از عایشه روایت می کنند: «پیامبر گرامی(ص) نماز را با تکبیرة الاحرام و الحمد لله رب العالمین شروع می کردند». در این روایت، هیچ نامی از بسم الله برده نشده است.
3. اگر بسم الله، جزء سوره ها باشد، لازم می آید که «الرحمن الرحیم» در یک سوره با فاصله اندکی تکرار شده باشد و این از فصاحت و بلاغت به دور است.[18]

دلیل های عمده گروه دوم:
1. روایاتی از حضرت نبی اکرم(ص) نقل شده که ایشان فرموده اند: «فاتحة الکتاب» هفت آیه است و شمارش آیه ها را از «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع کردند. روایات دیگری نیز مانند این حدیث وجود دارد.
2. ادعای اجماع کردند بر این که آن چه در میان دفّتین است، جزو قرآن است و بسم الله هم در بین دفّتین وجود دارد; بنابراین، جزو قرآن است.[19]
.
دلیل های گروه سوم (شیعیان و برخی از دانشمندان اهل سنت):

1. احادیث اهل بیت(ع) که صحیح و در حد تواتر است; تا آن جا که فرموده اند: خدای بکشد کسانی را که بزرگ ترین آیه از آیات قرآن را از قرآن حذف کردند به عنوان نمونه، حدیثی نقل می کنیم:
«عن یحیی بن ابی عمران الهمدانی قال: کَتَبتُ اِلی اَبیِ جَعفر(ع) جُعِلتُ فِداکَ ما تَقُولُ فِی رَجُل اِبتَدَأَ: بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحِیمِ فِی صَلاتِهِ وَحدَهُ فِی اُمّ الکِتابِ فَلَمّا صارَ اِلی غَیرِ اُمِّ الکِتابِ مِنَ السُّورَةِ تَرَکَهَا؟ فَقالَ العَباسِی لَیسَ لِذلِکَ بَأس، فَکَتَبَ بِخَطِّهِ: یُعِیدُها ـ مَرَّتَینِ ـ عَلی رَغمِ اَنفِهِ، یَعنی العَباسی»[20]
2. احادیث اهل سنت که روایات بسیاری از طریق آنها از پیامبر(ص) نقل شده که بسم الله جزء سوره ها است; مثلاً انس می گوید: «روزی پیش حضرت رسول اکرم(ص) بودیم ... ; سپس با تبسم فرمود: لحظه ای قبل، سوره ای بر من نازل شد; پس بسم الله الرحمن الرحیم، انا اعطینک الکوثر ... را خواندند».
3. سیره مسلمانان، خواندن بسم الله در ابتدای سوره ها به جز توبه بوده و با تواتر ثابت شده است که پیامبر گرامی(ص) هم آن را در ابتدای سوره ها می خواندند. اگر بسم الله جزء قرآن نبود، باید آن حضرت که در مقام بیان بودند، تصریح می کردند که جزء قرآن و سوره ها نیست تا مردم در جهل نمانند.
4. مصحف های تابعین و صحابه ـ قبل از عثمان و بعد از او ـ مشتمل بر بسم الله بوده است; حال اگر بسم الله جزء قرآن نبود، نباید آن را در مصاحف می نوشتند. با توجه به این که تأکید شده بود چیزی که از قرآن نیست، نباید در آن گنجانده شود; بنابراین، وجود بسم الله در قرآنها دلیل بر این است که این آیه، مثل آیات دیگری که در قرآن تکرار شده، جزء قرآن است.
گفتنی است افزون بر تأکیدی که از تکرار بسمله در ابتدای هر سوره حاصل می شود و این خود بر عظمت آیه دلالت می کند براساس فرمایش برخی مفسران، «بسم الله الرحمن الرحیم» هر سوره معنای متفاوت و متناسب با آن سوره دارد.[21]

-----------------

[1] هاشم هاشم زاده هریسی، شناخت سوره های قرآن، ص 135 ـ 637 .
[2] ر.ک: سید محمدباقر حجتی، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص 98.
[3] ر.ک: هاشم هاشم زاده هریسی، همان; سید عبدالحسین طیب، تفسیر اطیب البیان، تفسیر سوره حمد; مجمع البیان، ج 1، ص 87 .
[4] حجر، آیه 87 .
[5] ر.ک: هاشم هاشم زاده هریسی، همان، ص 136; تفسیر نمونه، ج 1، ص 5 ; ج 11، ص 130; محسن قرائتی، تفسیر نور، ج 1، ص 11.
[6] ر.ک: سیدمحمدباقر حجتی، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص 104 ـ 105.
[7]<  المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، ج 19، ص 155.
[8] تفسیر نمونه، ج 23، ص 91 ـ 92.
[9] المیزان، ج 17، ص 62 .
[10] ر.ک: همان، ج 17، ص 89 ـ 90.
[11] ر.ک: همان، ج 20، ص 392.
[12] ر.ک: عروسی حویزی، تفسیر نورالثقلین، ج 5 ، ص 716.
[13] صبحی صالح، پژوهشی درباره قرآن کریم و وحی، ترجمه محمدمجتهد شبستری، ص 149 ـ 154.
[14] زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج 1، ص 249.
[15] محسن اسماعیلی، کلیات علوم قرآن، ص 60 .
[16] محسن اسماعیلی، کلیات علوم قرآن، ص 60 .
[17] محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج 1، ص 364.
[18] ر.ک: محمدالطاهر ابن عاشور، تفسیر التحریر والتنویر، ج 1، ص 140.
[19] ر.ک: فخررازی، تفسیر کبیر، ج 1، ص 196.
[20] کافی، ج 3، ص 312; یحیی بن ابی عمران در نامه ای به امام باقر(ع) می نویسد: چه می گویی درباره مردی که در نماز، سوره حمد را با بسم الله آغاز می کند، ولی سوره بعدی را بدون بسم الله می خواند؟ نظر عباسی این است که نمازش صحیح است. امام در جواب نوشت: نمازش صحیح نیست و باید اعاده کند.
[21] ر.ک: امام خمینی، تفسیر سوره حمد، ص 208.