نه جالاق دیل، نه ده دیل تملچی لییی

مقاله‌ای که تحت عنوان " نه جالاق دیل، نه ده دیل تملچی‌لییی" [نه زبان چندرگه و نه زبان سره] از سایت www.eyvaz.org تقدیم خوانندگان می شود، به دیده‌ی نویسنده‌اش رهیافت استراتژیک دارد. مقاله با عنایت به نقش بنیادینی که زبان در زندگی انسان دارد، به بررسی انتقادی زبان ترکی آذربایجانی پرداخته‌ است. این بررسی از منظر اصطلاح‌شناختی، گراماتیک و گفتمانی به مشکلات زبان معیار پرداخته است. ادعای مقاله این است که برای ایجاد نهضت تمام‌ عیار فکری، چاره‌ای جز اصلاح گسترده‌ی زبان نیست.

این مقاله بر اساس نظرها و انتقادهای خوانندگان در حال گسترش است. شما هم می‌توانید نظرهای خود را در خصوص ابهام‌ها و نقصان‌ها  با نویسنده مقاله در میان بگذارید:
eyvaztaha@gmail.com
www.facebook.com/eyvaztaha
http://www.eyvaz.org/?p=1484

توضیح برخی از واژگان به کار رفته در مقاله در پایان مطلب آمده است.

 --------------------

نه جالاق دیل، نه ده دیل تملچی‌لییی | ایواز طاها

سؤزجوک‌لر بیزیم اوچون اؤنم‌لی‌دیر، چونکی داها دانیشمایان کیمسه آرتیق گئجیکمه‌دن قتل تؤره‌ده بیلر.  ائ. ژئلینئک

 

آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا ایشله‌نن بیلیمسل دیل پروبلئماتیک‌دیر. پروبلئم ایلک باخیشدا اؤزونو تئرمین آلانیندا گؤستریر.[1] دئمک اولار تئرمین‌لره سؤیکنمه‌سی قاچیلماز اولان بیلیمسل نثرده، فعل‌لردن باشقا دوغما دیلدن بیر ایز قالماییب. فعل‌لرین چوخو دا جالاق‌دیر. منطیق، فلسفه، حقوق، دیلچی‌لیک و ریاضیات کیمی ساحه‌لره اؤته‌ری باخیش بونو ثبوت ائدیر.

 

چاتیشمازلیق آدلاندیراجاغیمیز رسمی دیلین پروبلئمی آنجاق اؤزونو آلینما سؤزلرده گؤسترمیر. بونلار مسئله‌نین أن بسیط، عینی حالدا سوموت [کونکرئت] یؤنودور. مسئله‌نین ایزلرینی تئرمین‌لردن داها گئنیش آلاندا، یعنی گراماتیکادا دا گؤرمک اولار. گراماتیکادا دا چاتیشمازلیق‌لاریمیز وار. ألبته مسئله بوردا بیتسه‌یدی، دیل گرگینلیییندن سؤز آچماق یئرسیز اولاردی. چونکی گراماتیک چاتیشمازلیغی فورمال دیلچیلیک آراجیلیغی ایله آرادان قالدیرماق چتین دئییل‌دیر. لاکین دیلین سؤز و گراماتیکادا خلاصه اولمادیغی اوجباتیندان مسئله‌نین بویوت‌لاری [أبعادی] فورمال دیلچیلیک سینیرلارینی آشیر. مایکل هوئی‌نین دیلیجه دئسک «گونده‌لیک یازی‌لاریمیز و دانیشیق‌لاریمیزدا، هر بیر جومله اؤزوندن اولدوقجا بؤیوک بیر ماشینین دیشلی چارخیندان[2] باشقا بیر شئی دئییل.»[3] بو بؤیوک ماشیندان مقصد “سؤیلم”[گفتمان]دیر.

 

باشقا سؤزله دئسک، جومله‌نین قورولوشو اؤزنه، نسنه و فعل‌له سجیه‌له‌نیر. آنجاق جومله‌لر باشقالاری ایله بیتکین ایلگی قورماغا یئترلی دئییل‌لر. دیل اؤز آنلامینی داها بؤیوک قورولوش‌لار و سؤیلم سالخیم‌لاریندان قازانیر. سونوجدا دیل‌له قارشیلاشدیقدا همیشه بئله بیر اؤنملی سورودان یان کئچمک اولمور: هانسی یول‌لا متنی أن قاپساملی بیچیمده آنلاییب، چؤزمک اولار؟ سورونون جاوابینی “سؤیلم”ده آختاریرکن، ایستر ایسته‌مز جومله‌نین اؤته‌سینه چیخمالی اولوروق.

 

سؤزلریمدن بئله چیخیر کی،ِ آذربایجان تورکجه‌سی‌نین اوچ پروبلئماتیک یؤنو وار: ۱- تئرمین، ۲- گراماتیکا ۳-سؤیلم. منجه بونلارین اورتانجیلی بؤحران ایچینده دئییل. تورکجه‌میزین دقیق، عینی حالدا قیسمن چاتیشماز گراماتیکاسی واردیر. لاکین بیرینجی پروبلئم‌له یاناشی اوچونجوسونون چؤزومو دیلچیلیک سینیرلارینی آرخادا قویور. چونکی بونون چؤزومو تکجه لینقویستیک و أدیبانه آراشدیرمالارلا باغلی دئییل، سیاسی اراده‌دن ده آسیلی‌دیر. نه یازیق کی، سیاسی اراده‌ده قانون‌وئریجیلیک بوشلوغو وار.

 

سؤیلمه گلدیکده ایسه ایش چیخیلماز یولدا قالاجاق قده‌ر چتینلشیر. چونکی توپلومداکی “آنلام یاراتما سیستئم‌لری”نی و اینسان‌لاری اؤزنه[سوبئئکت] کیمی گلیشدیرن هئگئمونیک ایلیشکی‌لری سوره‌ک‌لی گؤزدن کئچیرمک مسئله‌سی اورتایا چیخیر. باشقا سؤزله، دیلین ایندیکی دورومونو دییشدیرمه‌یین یولو، سیمگه‌سل اینتیظامی (یعنی توپلومو، مدنتیتی و دیلی) بوتونلوک‌له تنقیدی دوشونجه بورولغانینا سوروک‌له‌مکدن کئچیر. بونو داها تانیش ساحه‌لردن باشلاماق اولار: نیطق مدنیتیدن، ائگه‌من [مسلط] سؤیلم‌لری ایستئحصال ائدن سیاسی‌ـ‌ایقتیصادی یاپی‌لاردان، بیزه‌دکی آنلامسیز علمی قوروم‌لاردان، فونکسیا‌سیز آراشدیرما اوجاق‌لاریندان[4] و نهایت دیل صحیفه‌سی آستاریندا حک اولونموش دوشوک دوشونجه موتیو‌لریندن. سونونجو ائتکنین [عاملین] دیل‌له دیالئکتیکال ایلگیسی اولدوغوندان تئز‌ـ‌تئز اونا قاییتما‌لی اولاجاغیق.

 

چاتیشمازلیغین گؤستریجی‌لری

 

باشقا یئرده دئمیشم: اینسانین دوشونجه‌سی دیلده باش وئریر. هابئله، اینسانین وارلیغی دیلده گئرچکلشد‌ییی زاماندان او، باشقا جانلی‌لاردان سئچیلمه‌یه باشلاییر. أرسطو اینسانین حئیوان‌لارا اوستونلویونون باشلیجا ندنینی “نیطق”ده گؤردوکده یانیلمیر. اینسان دانیشان حئیوان‌دیر. بیر آز اوزاق‌لارا گئتسک، دیل نه اینکی اونون دوشونجه‌سی‌نین، بلکه وارلیغی‌نین دا ائوی‌دیر. مارتین هایدئگئره گؤره، «دیل دازاین[5] وارلیغی‌نین واسیطه‌سی و یا اینساندان آسیلی اولان بیر آراج دئییل. او، اینسانین اؤزونو آشکار ائتمه دوزن‌لییی‌دیر. دیل اینساندان آسیلی دئییل، اینسان دیله باغلی‌دیر. [باشقا سؤزله] دوشونمک، هر تورلو فیکیر یوروتمک، دانیشما یوردونون بیر بؤلگه‌سی‌دیر.» ماوریس کوروئزین فیکرینجه، دیل اولما‌دان نسنه‌لر هئچ واخت ایندیکی کیمی وار اولمایا‌جاقدیلار. چونکی دیل نسنه‌لری ایسته‌نیلن بیچیمده یارا‌دیر، بیزه ده اونلاری یاراتماق گوجونو باغیشلاییر.[6]

 

نظری ساحه‌دن آرالانیب، پراگماتیک بوجاقدان مسئله‌یه باخیرساق، بونون علامت‌‌لرینی گونده‌لیک معیشتده گؤره‌جه‌ییک:

 

ــ گئنیش یاییلمیش یالان آکسیا‌لاریندا؛

 

ــ دیلین گئنه-بولا جینسیت موتیولری ایله دولوب داشیماسیندا؛

 

ــ سوسلنمیش لفظ‌بازلیق‌لا قوللانان زادگان‌لار ژارگونوندا؛ (آذربایجان دؤولت تئلئه‌رایو شیرکتی‌نین خبر بؤلمه‌سی و سووئت علمی بروکراتییاسی‌نین واریثی اولاراق علم‌لر آکادئمیاسی یاخشی اؤرنک‌دیر. بونلار موحافیظه‌کار قوروم‌اولاراق بئله بیر ایشله‌وی یئرینه یئتیریرلرو.)

 

ــ دئکوراتیو دیل‌له دانیشان غئیری‌ـ‌دؤولت اؤرگوت‌لرینده؛

 

ــ قزئت آدلاریندان توتموش اینسان آدلاریناجان تانیق اولدوغوموز آنلامسیزلیق‌لاردا؛

 

ــ یالان و حقیقتدن یان کئچه‌رک جفنگ بینؤوره‌سی اوستونده قورولموش گئنیش شووبیزنئسده؛

 

ــ خورافه، فال، سؤیلنتی [شایعه] و میفین یایغین اولدوغوندا؛

 

ــ قودرت و ثروت پایلاشیمی (یعنی عدالت ودئموکراتیا) ایله باغلی قورام‌لار باخیمیندان میللی میسکین‌لیکده؛

 

ــ و بیر سؤزله پوست‌سووئت اؤزنه‌سی‌نین اؤلگونلویونده.

 

بونلاری گئنیش چؤزوم‌له‌‌مه‌یین [آنالیز ائتمه‌یین] یئری بورا دئییل، آنجاق أل‌اوستو اؤرنک‌لر چوخ‌دور: 

 

قزئت‌لر، درگی‌لر و سایت‌لاردا “دوشونجه” روبریکاسی یوخ‌دور. فلسفه و بیلیم ساحه‌سینده‌کی چئویرمه‌لر دوشونجه دنیزیندن بیر داملا‌دیر. دونیانین سون مفکوره‌وی تاپینیتی‌لاری باره‌ده بیلیم اوجاق‌لاریندا سوسقونلوق حؤکم سورور. پارتییا‌لارین فیکیر اوتاغی یوخ‌دور. رادیولاردا، تئلئویزیا‌لاردا دایاز پراگماتیزمین حاکیم اولدوغوندان دوشونجه چارپیشما‌لاری یا اوجوز پوپولیسیتیک دارتیشما‌لارا چئوریلیر، یا دا مدّاحلیغا. دانیشیق‌لاردا گئنللیک‌له هانسیسا نسنه‌یه، اولایا و دوشونجه‌لره ایشاره ائدیلمه‌دن، آنلام‌لار لفظ‌‌لرین بورولغانیندا یوخا چیخاریلیر.

 

بونونلا دا سونوج کاکرئت بیچیمده اوزه چیخیر: بیزه‌دکی دیلده دونیا چاپیندا نه بدیعی یارادیجی‌لیق گوجو وار، نه ده دوشونجه اوره‌تیمینه یارایاجاق یؤنتم [متد]، پراکتیکا و گله‌نک دولغونلوغو. همین گوجسوزلوک عینی حالدا دوغو اؤزنللیییندن قوپموش، باتی نسنللییینه قوووشمامیش وارلیغین گؤستریجیسی‌دیر. اینجه‌صنعت و دوشونجه ایله یاناشی اینسان ذئهنی‌نین اوچونجو آلانی ساییلان أخلاقین وضعیتی ده اوره‌ک آچان دئییل. اخلاق دا دیلده‌کی خاوسدان دولایی آسیلی دوروم‌دادیر. گؤز قاباغیندا ایسه، اؤتن یوز ایل بویو دینی أخلاقدان قوپموش و کانت‌ـ‌واری مسئولیتچی أخلاقا قوووشمامیش بیر توپلوم وار. کانت أخلاقیندا سیزین اؤز ویجدانینیز قارشیسیندا قئیدسیز-شرطسیز یوکوملولویونوز وار. بیز سه گئنللیک‌له مسئولیت داشیمیریق.

 

دیل هم سؤیله‌نیلن گرگینلییین گؤستریجی‌سی‌دیر، هم ده یارانما بئشییی. دیلده‌کی ایشاره‌لردن قاورام‌لار یارانیر. بو قاورام‌لار ایسه گئرچک نسنه‌لره ایشاره ائدیر. ذئهنیمیزده‌کی آت قاورامی، تارلادا اوتلایان آتین اؤزو دئییل، اونون ایمگه‌سی[تصویری‌]دیر. لاکین بو ایمگه او گئرچک آتین اؤزه‌للیک‌لریندن آلینیب. اؤرنه‌یین، آت دئدیکده آسلان یادا دوشمور. آنجاق بیزده یایغین یالان‌لاردان دولایی دیل دیش عالمه ایشاره ائتمکدنسه جفنگیاتی[7] داها یاخشی عکس ائتدیریر. بو ایسه گئرچک آنلامدا وطنداش توپلومونون گئرچکلشمه‌سینی گئجیکدیریر.

 

یونان دوشونجه‌سینده کوتله‌نین چئشیدلی آدلاری واردیر: “اوخلوس” بیچیمسیز قارماقاریشیق کوتله‌یه دئییلیر. “دئموس” ایسه بعضی فرقلی‌لیک‌لرینه باخمایا‌راق دئموکراتیکجه ایداره اولونان بو گونکو وطنداش توپلومو[8] ایفاده ائدیر. ژاک رانسیئره گؤره، دانیشان حئیوانین باشلیجا اؤزللییی دیلی آنلاماقدا دئییل، بونو اوشاق‌لاردا باجاریر، دیلین اوره‌تیمینده‌دیر. دیلین نیظاملانماسی ایله دئموس و وطنداش یارانیر، بوندان اؤنجه بیچیمسیز کوتله واریدی. رانسیئر وطنداشی، دیلی آنلاماقلا دیلی یاراتماق آراسیندا یئرلشدیریر. آدام وار دیلی آنلاییر و همین آنلاق یولویلا ایشی، توپلومسال ایلیشکی‌لری و یاشام فورماسینی قاوراییر. بو قبیل آدام‌لار اوخلوس تبعه‌لری‌دیرلر. آدام دا وار دیلی یارا‌دیر. یاراتماقدان مقصد ایسه اؤز قونوموندان علاوه، باشقا اینسان‌لارین دا ایستاتوسونو شهرین جاری ایئرارخیک [سلسله مراتبی] اینتیظامیندا معین‌لشدیریر. بو کیمی آدام‌لار دئموس تبعه‌لری‌دیرلر. بو مرحله‌نین اؤزنه‌سی وطنداش‌دیر، دانیشیق گوجونه اؤلومجول آنتاگونیزم‌لردن اوزاقلاشماغی باجاران وارلیق. فیزیکی ساواش‌لار یئرینه دوشونجه‌لری ساواشدیرماق. دانیشمایان حئیوان بونو باجارمیر. ژئلینئک‌ـه گؤره، سؤزجوک‌لر بیزیم اوچون اؤنملی‌دیر، چونکی داها دانیشمایان کیمسه آرتیق گئجیکمه‌دن قتل تؤره‌ده بیلر. [9]

 

بونلاری گؤز اؤنونه آلدیقدا بئله بیر منظره اورتایا چیخیر: دیلیمیزده وطنداش توپلومونا یارایان اؤزه‌للیک‌لر ضعیف‌دیر. بو، قاچیلماز ضرورت و یا ساغالماز یارادیرمی؟ یوخ. باشدا دیل موهندیسلیی اولماقلا همین آشامانی آرخادا قویماغا ألیمیزده ایمکان‌لار وار.

 

دیل موهندیسلیی و ایکی مانعه

 

سؤزسوز، هر بیر دؤولت‌ـ‌میللتده دیلین پلان‌لی بیچیمده گلیشدیریلمه‌سینه دایر بللی تدبیرلر گؤرولور. بونون آشیری اؤرنک‌لرینه نازیزم آلمانیاسیندان دئگول فرانساسیناجان، گاندی هیندیستانیندان سوکارنو ایندونئزیاسیناجان بؤیوک بیر أراضیده توش گلیریک.[10] أن اوغورلو اؤرنک‌لر ایسه گؤز قاباغیندا‌دیر. آتاتورک زامانیندان ایستانبول تورکجه‌سینده، رضا شاه زامانیندان ایسه فارس دیلینده آپاریلماقدا اولان ایصلاحات‌لار هئچواخت دایاندیریلمامیشدیر. ایییرمینجی یوز ایللییین بوتون زامان کسیم‌لرینده عرب دیلینده ده بئله اولموشدور. آیری‌ـ‌آیری دیل‌لرده ده همین سیاست گئنیش اؤلچوده حیاتا کئچیریلیر و تصدیقلنمیش سیاست‌لری، چئشیدلی قوروم‌لار گئرچکلشدیریر.

 

گئجیکمیش اولسا دا باغیمسیزلیق دؤنمینده آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین آوانگارد بیر دیل سیاستینه احتیاجی وار. سووئت قورولوشونا اویغون گلیشدیریلمیش آذربایجان تورکجه‌سی، آرتیق یئنی دؤنمین طلباتیندان گئریده قالیب. نئجه کی، تنظیمات سونراسی تورکییه‌ده گئت‌ـ‌گئده عوثمانلی تورکجه‌سی‌نین بینؤوره‌سی اوزه‌رینده مودئرن دؤولت‌ـ‌میللت سیستئمینه کئچمک مومکونسوز سانیلدی. اونلار یانیلمیردیلار، دوشونجه ایره‌لی‌له‌ییشی بیرباشا هانسیسا دیلین نئجه گلیشمه‌سیندن آسیلی‌دیر. بس بو گلیشیم نه‌یه سؤیکنمه‌لی‌دیر؟

 

دیلی گلیشدیریب زنگینلشدیرمکده باش ووراجاغیمیز بیرینجی خزینه قوتادغو بیلیک، دیوانی لوغات التورک و دده قورقود کیمی أثرلردیر. اوسته گل فولکلور و شیفاهی دیلی. لاکین علمی و فلسفی دیلین احتیاج‌لاری باخیمیندان بونلارداکی سؤز داغارجیغی اولدوقجا کیچیک‌دیر. بونا گؤره سؤز تؤرتمک قاچیلمازدیر.[11] سؤزومدن بئله چیخیر کی، بیز بللی قوشول‌لار [شرط‌لر] ایچینده آرین دیله یاخینلاشمالیییق. آنجاق بو یاخینلاشمادا آشیری داورانماقدان چکینمه‌لی و آرین دیل سیاستیندن گئری اوتورموش اؤلکه‌لرین تجروبه‌لرینی گئنیش اؤلچوده آراشدیرمالیییق. هابئله دیلله اوغراشماق، سیاسی رومانتیک دوشکونلویه و یا آشیری ناسیونالیزم چیرکابینا بولاشماما‌لی‌دیر. چونکی نه بوتؤو توپلوم وار (گئرچکلشمیش سوسیالیزمین[12] دیله‌یی)، نه تمیز سوی (نازیسمین مفکوره‌سی)، نه خالیص “بیر دیل، بیر دؤولت” (آشیری ناسیونالیزمین اؤیرتیسی[13]). آرین دیلده اولدوغو کیمی بو خالیص‌لیک‌لرین هامیسی آبسورد اولماقلا یاناشی تهلوکه‌لی‌دیر. سؤزسوز، تام آرینلیق هاچانسا سیاسی دؤزومسوزلوک، باشقالیغا نیفرت، دیکتاتورا و سوی‌قیریمی کیمی مسئله‌لره گتیریب چیخارا بیلر. دیل عیرقیچی‌لیک سؤیلمینده أن دهشت‌لی قیرغین یاراغینا چئوریله بیلر.[14]

 

دیل آلانیندا عیرقیچی یؤنه‌لیش‌لری یاخینا بوراخماق دوزگون دئییل. دیل دوشونجه‌نین گئرچکلشمک شرطی کیمی باشا دوشولمه‌‌لی‌دیر. سؤز یوخ کی، اینسان اوچ سانال[15] آلاندا اؤزنه مقامینا یوکسلیر: توپلوم، مدنیت و دیل. بوتون بونلاری گؤز اؤنونه آلا‌راق دیلی قوروما سیاستینده ایکی تهلوکه‌دن قورونمالیییق: اؤزچولوک[16] و جالاق‌لیق.

 

بیرینجی مانعه: اؤزچولوک

 

أن ساده ایفاده ایله دئسم، بوردا اؤزچولوک‌دن مقصد تام آرین دیله جان آتماق‌دیر. اؤزچولوک اینگیلیسجه essentialism قارشیلیغی‌دیر. اطراف گئرچکه‌لییه بئله بیر باخیشدا، هر شئیین سرت بیر ذاتی اولدوغو گومان ائدیلیر. اؤرنه‌یین، اؤزچولر اینسان طبیعتی‌نین بللی ذاتی اؤزللیک‌لری اولدوغونا اینانیرلار. ذات هر بیر نسنه‌نین ائله خوصوصیت‌لرینه دئییلیر کی، یوخا چیخدیقدا نسنه ده یوخا چیخما‌لی‌دیر. دیل دوزه‌ن‌لییینده بونو “قاورام”-ا باغلادیقدا بئله دئمک اولار:

 

 ذات نسنه‌نین ائله بیر اؤزه‌للییی‌دیر کی، اونون وارلیغی همین اؤزه‌للیکدن آسیلی‌دیر. او اؤزه‌للیک یوخا چیخدیقدا نسنه ده یوخا چیخاجاق. و یا ذات قاورامین ائله بیر آیرینتیسی‌دیر کی، اونو نظره آلما‌دان او قاورام اؤز آنلامینی ایتیره‌جک.

 

اؤرنه‌یین، فلسفه‌ده اینسان ناطیق [دانیشان و دوشونن] حئیوان کیمی تانیتدیریلیر. یعنی اینسانی اینسان ائدن اؤزه‌للیک، ناطیق‌لیک‌دیر. سیز ناطیق‌لییی اوندان آلیرسانیز حئوانلیغی داوام ائده‌ر، آمما اینسانلیغی یوخا چیخار.  دیل اؤزچولری أرسطودان گلمه ایدئیانی دیله ده آشیلاییرلار. بوردان ایستر-ایسته‌مز بئله بیر نتیجه چیخیر: «سؤزلرین دییشمز آنلامی وار.» آنجاق اؤزچولرین بو باخیشی یانلیش‌دیر. چونکی بو کیمی تانیم‌لاردا زورونلولوق [ضرورت] یوخ‌دور، بیر نؤوع اوزلاشما واردیر. اینسانین باشقا طرزده تعریف اولونا بیله‌جه‌یینی دانماغا هئچ بیر ترجیح یوخ‌دور. هئچ بیر آنلامین هئچ بیر لفظ‌له ذاتی ایلگیسی یوخ‌دور. داها ساده دئسک، اؤزچولویه رغمن، نسنه‌لر دییشمز ذاتین و یا ثابیت حقیقتین داشیییجیسی دئییل‌لر.

 

دیلده اؤزچولوک دینی تملچیلییین اکیز تایی‌دیر. دیل تملچیلییینه گؤره، آزساییلی آنتیک کیتاب‌لاریمیزداکی سؤزجوک‌لر یئنی‌ـ‌یئنی قاورام‌لاری ایفاده ائتمه‌یه یئتر. دینی تملچیلییین باشلیجا شوعاری “حَسبُنَا کتابَ الله”‌ـ‌دیر. یعنی تانری‌نین کیتابی بیزه یئتر. ادعانین قاباریق مضمونو بئله‌جه سسله‌نیر: بوتون بیلیم‌لر تانری‌نین کیتابیندا‌دیر. دیلین کئچمیشینی قوتساللاشدیرماق ایسه آشیری دینچی‌لرین ادعاسی کیمی آلینیر. یعنی یالنیز دده قورقود بیزه یئتر. بو، آنلام دارلیغی‌دیر.

 

آنلامین دییشمزلییی باخیمیندان دا اؤزچولوک پروبئلماتیک‌دیر. تؤز[17] آنلاییشی‌نین تاریخدن یوخا چیخماسی ایله ایندی اؤزچو باخیشا توتالیتاریسم قایناغی کیمی باخیلیر. مسئله دیل آلانیندا داها حیاتی‌دیر. دئدیم کی، اؤزچو باخشیدا هر بیر نسنه، هر بیر فئنومئن و هر بیر اولای اوچون سرت اؤزه‌یین اولدوغو فرض ائدیلیر. بو ایسه، هانسیسا سؤزون او بیری سؤزدن آسیلی اولمایا‌راق کونکرئت آنلام داشیماسی کیمی دیله یانسیییر. لاکین بئله‌جه دوشونمک، دیله بایاغی باخیشدان قایناقلانیر. حالبوکی، دیلین دییشکن، آخار و گلیشن ماهیتی اولدوغو اوزوندن سؤزجوک‌لرین تاریخن ثابیت آنلامی یوخ‌دور. ألبته گئنیش اوخوجو کوتله‌سی ایله دیالوگ ماراغیندان دولایی قونونو ایلکل [ابتدایی] شکیلده آنلادیرام. یوخسا سؤسوردن، ایکینجی ویتگئنیشتاین‌دان، دئریدا‌دان و گئنللیک‌له آنالیتیک دیل فلسفه‌سیندن سونرا آرتیق هئچ بیر آنلامی پوزیتیو بیچیمده سؤزجوک‌لرده تثبیت ائتمک اولمور. سؤسوره گؤره، دیل دیفئرئنسیال[18] بیر سیستئم‌دیر. یعنی ایم‌لرین/ایشاره‌لرین اؤزه‌رک وارلیغی و یا گئرچک اؤزه‌یی یوخ‌دور. معین ایشاره او بیری ایشاره‌یه سؤیکنمه‌دن تانیملانا بیلمز. “ایکی” رقمی “بیر” و “اوچ” رقم‌لری سایه‌سینده وارلیق قازانیر، آنلامی چاتدیرماقدا دا اونلارا مؤحتاج‌دیر.

 

بوتون بونلارا باخمایا‌راق، کیمی‌لری گومان ائدیر کی، بللی بیر کلمه اوغوزنامه‌ده داشیدیغی آنلامی ائله محض بوگون ده داشیما‌لی‌دیر. بئله اولمادیقدا هانسیسا مأمورون بارماق ایزی‌نین آختاریشینا چیخمالیییق. بو، یالنیش تصوووردور. بونو قبول ائدیرسک سؤزلرین یانلیش قوللانیشینا گئنیش یئر وئریلمیش آذربایجان تورکجه‌سینی دوزه‌نک‌لر [توطئه‌لر] جؤولانگاهی سانما‌لی اولاجاغیق.

 

اؤزچو باخیشین باشقا اؤزللییی قورال و گراماتیکا دیسپوتیزمی‌دیر؛ دیلده قایدا پوزونتوسونا قوتسال قانون‌لاری آیاقلاماق کیمی باخماق. لاکین دیلین جانلاندیردیغی نسنل عالم، سرت قورال‌لارین ساپینا دوزولمک مجبوریتینده دئییل. هانسی سببله باغلی اولدوغونا باخمایا‌راق، قایدا پوزونتوسو ایسته‌نیلن دیلده باش وئریر. حتتا دئیردیم بو پوزونتولار بعضن دیلین گئرچک‌لشمک شرطی‌دیر. سماوی دین‌لرین مذهب‌لره بؤلونمک‌له آیاقدا قالدیغی کیمی، آیریم‌لار [ایستئثنا‌لار] دا قایدا‌لارا آنلام‌ باغیشلاییر. سووئت‌لر بیرلییی‌نین ایقتیصادییاتی قارا بازارلا‌دان نفس آلدیغی کیمی، دیل ده قایدا پوزونتورلاریندان‌ دولایی فونکسیوناللیغینی قورویور. بئله دئسک داها یاخشی اولاردی: دیل گراماتیکا أساسیندا یارانمیر، گراماتیکا دیلدن آلینا‌راق اونون قورولوشونو آچیقلاییر. ائله بو اوزدن‌دیر کی، گراماتیکانین گؤره‌وی پوزونتولاری تام دیشلاماق دئییل، ساهمانا سالماق‌دیر. دیلیمیزده ساهمانا سالینمیش یاخشی اؤرنک‌لر وار:

 

ــ یارپاق، تورپاق، کؤرپو کیمی سؤزلر یانلیش یازیلیر. اوسته گل گولونج “دوستاق” سؤزونو. اما بونلاردا قباحت یوخ‌دور، چونکی حرف‌لرین بوغازدان دوداغا دوغرو دوزولوشونده زامان زامان دیشیک‌لیک باش وئریر. “یاپراق”، “توپراق” و “توتساق” کیمی سؤزلر دیییشیکلییه اوغراییر.

 

ــ دیلین تاریخی آخاریندا تلففوظ دییشیمی قاچیلمازدیر. سووئت مأمورلاری‌نین “یوز”، “ییلدیز”، “ییلان” کیمی سؤزلرین یازیلیشینی دییشدیریب “اوز” “اولدوز” و “ایلان” کیمی یازماسینا گؤز یومماق شرطی ایله، هئچ بیر دیل تام پلان‌لی بیچیمده اینکیشاف ائتمیر. دیل اینکیشافی‌نین توش‌گله[19] ماهیتی وار. چونکی اؤزنه تکجه اوست‌بیلینجدن عیبارت دئییل کی، هر شئیی تام اوسسال [عقلانی] بیچیمده اؤلچوب بیچمک اولسون. اینسان ووجودونون اوندا دوققوز بؤلومونو قارانلیق آلت‌بیلینج اولوشدورور. نه یازیق کی، ژاک لاکانین سؤیله‌دییینه گؤره، همین قارانلیق بؤلگه‌نین قورولوشو دیلین قورولوشو ایله اوست‌اوسته دوشور.

 

ــ ایسمین تأثیرلیک حالیندا سون حرفی صایت‌له بیتن سؤزجوک‌لرده بیرچوخ حال‌لاردا بیر “ن” حرفی آرتیریریق: سورو/سورونو، آلما/آلمانی. حالبوکی کلاسیک متن‌لرده و چاغداش ایستانبول تورکجه‌سینده بو فونکسیا داها چوخ “ی” حرفینه یوک‌له‌نیر. سورو/سورویو، آلما/آلمایی.

 

یانلیشلیق اوزه‌رینده گئرچکلشمیش دییشیم‌لر سیاهیسی اوزون‌دور. لاکین

 

بونلاری طبیعی گئدیش سانا بیله‌ریک. بیر زامان “اوزان” آنلامیندا ایشلنمیش “یانشاق” سؤزجویونون زامان آخاریندا منفی آنلام قازانماسی، دیلین اینکیشاف خاصیتی ایله باغلی‌دیر. دیل‌لر صرف قایدا‌لار دئتئرمینیزمی ایله دئییل، چئشیدلی ندن‌لر اوزوندن گلیشیر. بوندا سؤز یوخ، آنجاق همین طبیعی چیچکلنمه بیزده‌کی گئنیش دیل پوزونتولاری سینیریندا جالاق‌لیق بؤلگه‌سینه آیاق باسیر. گرگینلیک بوردان باشلانیر. کیچیجیک سؤزجوک‌لر داملالاریندان‌ یارانان دالغا، جالاق دیل سونامیسی ایله سونوجلانیر.[20]

 

ایکینجی مانعه: جالاق دیل

 

ایندیکی دیلین تام جالاق‌لیغی باره‌ده آرگومئنته گرک یوخ. اولغو تام چیلپاق‌لیغی ایله گؤز قاباغیندا‌دیر. مثلن «آزربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین، 2000‌ـ‌جی ایل دؤولت بودجه‌سی ظرفی» آدلی سندین بیر بؤلومونده یازیلیر: «مادی‌ـ‌ تئکنیکی بازانین تحلیلی گؤستریر کی، رئسپوبلیکادا فعالیت گؤسترن، 110 تئکنیکی پئشه تحصیلی موسسیسه‌سی­ 43 کومپلئکس‌لرده، قالان‌لاری اویغونلاشدیریلمیش بینا‌لاردا یئرلشیر. تئکنیکی پئشه تحصیلی سیستئمینین پریوریئت ایستیقامت‌‌لری آشاغیداکی کیمی معین‌لشدیریلیر: تئکنیکی پئشه تحصیلی موسسیسه‌لری شبکه‌سی‌نین اوپتیماللاشدیریلماسی، بازار ایقتیصادییاتی‌نین طلب‌لرینه و أمک بازاریندا رقابته داواملی، یوکسک ایختیصاصلی کادرلار حاضیرلایان یئنی تیپلی تئکنیکی پئشه تحصیلی کومپلئکس‌لری‌نین یارادیلماسی…» یوخاریدا گئدن 53 سؤزدن یالنیز 11‌ـ‌ی دوغما‌دیر.

 

ایستر تصادفی اولسون، ایسترسه ده کئچمیش مئتروپولون تاپشیریغی ایله یارانسین، جالاقلیغین بعضی گؤستریجی‌لری بؤیوک تئزلیک‌له [فرکانس‌لا] تکرار اولونور. اؤرنه‌یین:

 

بیرینجیسی، “پرور” ترکیب‌لی “قوناق‌پرور”، “صولح‌پرور” کیمی سؤزلر تام یانلیش اولماسا دا گولونج‌دور. عربجه‌ـ‌فارسجا “اینسان‌پرور” سؤزو فارسجادا اینسانی حئیوان کیمی بئجرمه‌یی بئیینده جانلاندیریر. آذربایجان آیدین‌لاری، یازارلاری و دوشونرلری واختیله بئله‌جه جالاق کلمه‌لره مؤحتاج ایمیشلر. چونکی واختیله سیاسی قورولوش، تورک کؤکن‌لی هر بیر سؤزه تردد ائتمه‌دن پانتورکیزم  دامغاسی باسیرمیش.

 

ایکینجسی، ایستانبول تورکجه‌سی ایله موقاییسه‌ده بیزده‌کی ترکیبی فعل‌لر قات‌ـ‌قات چوخ‌دور. آذربایجان تورکجه‌سینده یوزلرله ترکیبی فعل وار: احتیمال ائتمک، اعتیراض ائتمک، معروض قالماق، هوجوم ائتمک، داوام ائتمک/ائتدیرمک، تطبیق ائتمک، اتهام ائتمک، سبب اولماق، منسوب اولماق، غالیب گلمک، آتش آچماق، قئیده آلماق، غلبه قازانماق، نظارت ائتمک و کیفایت ائله‌مک. دئمک ائله‌مه‌دیییمیز عربجه‌ـ‌فارسجا سؤز قالماییب! “سانماق” وارکن “گومان ائتمک”، “یئنیلمک” وارکن طنطنه‌‌لی “مغلوبیته اوغراماق”، “دیرنمک” وارکن “مقاومت گؤسترمک” کیمی غئیری‌ـ‌ایقتیصادی حرف‌لردن اولوشموش ترکیبی فعل‌لر نه‌یه گره‌ک‌دیر؟[21]

 

اوچونجوسو، عربجه‌دن آلینما سؤزلرین چوخلوغو دییشیک، یا دا یانلیش آنلامدا دیلیمیزه سوخولوب. عرب‌لر موذاکیره، جمعیت، قئید، موناسیبت، مأیوس، تدبیر، شرایط، موباریزه کیمی یوزلرله سؤزلردن بیزیم آنلادیغیمیز معنانی آنلامیرلار. بیز هئچ بیر سؤزلویه احتیاج دویولما‌دان آنلاشیلان “آلت بلینج”[22] و “اوست بیلینج”[23] وارکن، عرب‌لرین تانیمادیغی عربجه “تحت‌الادراک” و “فؤوق الایدراک” سؤزلرینی ایشله‌‌دیریک. اونلارداکی “اینقیلاب” سؤزو “چئوریلیش” آنلامینی داشیییر، آنجاق بیز دوغما “دئوریم” سؤزونون یئرینه “اینقیلاب”دان یارارلانیریق. حالبوکی دئوریمین قارشیلیغی عربجه‌ده “ثوره”دیر، اینقیلابچی ایسه عکس‌ـ‌اینقیلابچی‌دیر!

 

۱۹۲۰-جی ایلدن روسجا‌دان آلینما کلمه‌لر هئچ بیر سینیر تانیما‌دان ایسته‌نیلن قاورامی ایفاده ائتمک اوچون دیلیمیزه سوخولورلار. بو ویران‌ائدیجی یؤنه‌لیش او قده‌ر عادی حالا چئوریلیب کی، آزادلیق رادیوسونون دییرمی ماساسیندا آذربایجان تورکجه‌سی‌نین روسجایا تورکجه‌دن داها یاخین اولدوغو وورغولانیر. قاتیلیمچی‌لارین [ایشتیراکچی‌لارین] بیری آذربایجان تورکجه‌سی‌نین چاتیشمازلیق‌لارینی آرا‌دان قالدیرماقدا روسجایا اوستونلوک وئریر. اونون آرگومئنتی آللاه وئرگیسی‌دیر: «بیرینجیسی، بیز روسجانی داها یاخشی بیلیریک، ایکینجیسی، تورکییه تورکجه‌سینی باشا دوشمک اوچون عرب و فارس دیل‌لرینی اؤیرنمک لازیم‌دیر.»[24]

 

سؤیله‌نیلن قاتیلیمچی‌ ندنسه اونودور کی، آذربایجان تورکجه‌سینده یایغینلاشمیش عرب و فارس سؤزلری ایستانبول تورکجه‌سیندن قات قات چوخ‌دور. باشقا سؤزله، اؤزگه سؤزجوک‌لرین یوروشونه معروض قالمیش دیل ایستانبول تورکجه‌سی دئییل، آذربایجان تورکجه‌سی‌دیر. بونونلا دا تورکییه تورکجه‌سینی باشا دوشمک اوچون عرب و فارس دیل‌لرینه بلد اولماق گره‌کیرسه، آذربایجان تورکجه‌سینی اؤیرنمک اوچون او ایکی دیلی ایکی قات اؤیرنمک لازیم‌دیر، اوسته گل روس دیلینی. بو دا آسان ایش دئییل. چونکی روس دیلینی اؤیرنمک اوچون ده یونان و لاتین دیل‌لرینی اؤیرنمک قاچیلمازدیر. سبب آدین‌دیر. روسجانین علمی و فلسفی تئرمین‌لری‌نین بؤیوک بؤلومو یونان و لاتین دیل‌لریندن آلینمیشدیر. بونا دئکارت سونراسی فرانسیز دیلی‌نین ائتکیسینی ده آرتیرماق اولار! سؤزون قیساسی، سؤز داغارجیغی‌‌نین ۶۰ فایزدان چوخو آلینما سؤزلردن اولوشموش آذربایجان تورکجه‌سی‌نین[25] اؤیرنمه شرطی هئچ اولماسا بئش دیل‌له تانیش اولماق‌دیر! قاتیلیمچی‌نین سؤزلرینی دینله‌دیکده “بیزیم جبیش” فیلمینده ایشاره اولونان آمئریکا ایشچی‌لری‌نین دورومونون آجینا‌جاق‌لی اولماسی یادا دوشور. یاغیشین، قاسیرغانین آلتیندا آت آراباسی پالچیغا باتمیش جبیشین آمئریکا ایشچی‌لرینه یازیغی گلیر. کؤهنه آتاسؤزو هله ده قوه‌ده دایانیر: “اؤزگه گؤزونده قیلی گؤرور، اؤز گؤزونده تیری گؤرمور”.[26]

 

جالاق‌لیق ایمپئریا دیلینده نه قده‌ر کی، گوجلولوک گؤستریجیسی‌دیرسه، اولوسال دیل‌لرده تهلوکه قایناغی‌دیر. عوثمانلیجا بیر ایمپئریا دیلی‌دیر، بونون اوچون جالاق‌دیر، ایستانبول تورکجه‌سی ایسه میللی دیل. اینگیلیسجه آچیق دیل‌دیر. آرینلیغی [خالیص‌لییی] اؤنمسه‌میر، هر دیلدن تئرمین آلیر. چونکی اونون گوج‌لو سیاسی‌ـ‌ایقتیصادی آلت‌یاپیسینا سؤیکه‌نن ایتی هاضمه‌سی واردیر. ایسته‌نیلن یابانچی سؤزوجویو اؤزونده أریدیر. آمما بیزده‌کی آلینما موتیولر، اووساری قیریلمیش دوه قاتارینا بنزه‌رکن دیلده خاوس یارا‌دیر، دیلی میتوس مرحله‌سینه گئری گؤتورور.

 

آنتونیو نئگری و مایکل هارتین نظرینجه، [چاغداش] ایمپئراتورلوق[27] دؤنمینده قودرتین هئچ بیر مرکزی یوخ‌دور. آرتیق ائورن‌سل‌ قودرتین بیچیمی دییشیلمیشدیر. ایندی اولوسال دؤولت، قودرتین اوستون بیچیمی دئییل، گوج آرتیق کیچیک شبکه‌لردن یارانما بؤیوک ترکیب‌لردیر. اؤتن 500 ایلده آوروپا ایمپئریالیزم‌لری‌نین اولوسال حاکمیته سؤیکندییی‌نین عکسینه اولا‌راق، چاغداش ایمپئریانین سینیرلی أراضیسی یوخ‌دور. ایمپئراتورلوق بودور. اینتئرنئته بنزه‌ییر. داها دوغروسو اینتئرنئت چاغداش ایمپئریانین بیلگی آراجی‌دیر.

 

ایمپئراتورلوغون دا اؤزل‌لیک‌لرین‌دن بیری اینکلوسیو [آچیق] اولماسی‌دیر: ایمپئریانین آچیق‌قوجاق لیبئرال ماهیتی، سوی، اینانج، بویا، جینسیت و جینسی تمایولوندن آسیلی اولمایا‌راق هامینی اؤز ایچینه آلیر.[28] چاغداش ایمپئریانین دیلی اینگیلیسجه‌دیر. بو اؤزللیک تصادوفی سئچیم دئییل، هر ایکیسینده آچیق‌لیق واردیر. ایمپئریانین آچیق‌قوجاق‌لیغی اینگیلیس دیلی‌نین اؤزگه تئرمین‌لر و سؤزجوک‌لره آچیلیمیندا اؤزونو گؤستریر. لاتین دیلی ده بئله ایدی. کاتولیک ایمپئریاسی‌نین دیلی لاتین اولدوغو اوچون یونان دیلی‌نین بیر چوخ موتیو‌لرینی منیمسه‌میشدی. آمما رنسانسدان باشلایا‌راق گوندمه گلمیش دؤولت‌ـ‌میللت ایدئیاسی، فرانسا دئوریمینده دؤولتچیلییین باشلیجا اؤیرتیسینه [دوکتوریناسینا] چئوریلدی.

 

بللی اولدوغو کیمی فرانسا دئوریمیندن باشلایا‌راق “بیر دیل، بیر دؤولت” سیاستی اؤزو ایله تملچی دیل سیاستی ده گتیردی. بو سیاست گئنللیک‌له اؤزدیل [خالص دیل] قاورامینا سؤیکه‌نیردی. اؤزچولوکدن قایناقلانمیش اؤزدیل تام باش توتماسا دا گئده‌رک آشیری ماهیتینی ایتیرمیشجه قوه‌ده قالدی. باشقا سؤزله، رومانتیکا‌دان رئالیزمه، میتوسدان ایسه لوگوسا دوغرو هرلندی. بو ایسه گئنیش اؤلچولو دیل اینکیشافینا گتیریب چیخاردی. اؤرنه‌یین عوثمانلی تورکجه‌سی‌نین کوللویوندن گؤزل ایستانبول تورکجه‌سی باش قالدیردی. نه یازیق کی، نورمال چرچیوه‌ده آپاریلمیش تمیز دیل سیاستی، تورکییه کیمی اؤلکه‌لرده ایزله‌نیرکن آذربایجان تورکجه‌سی ترس یؤنه یوللاندی. تاریخی ندن‌لره گؤره، باشقا دیل‌لرین آغیر باسقیسی آلتیندا قالمیش دیلیمیز، زامان گئتدیکجه سانکی روس دیلی‌نین بیر لهجه‌سینه چئوریله‌رک “آذربایجان دیلی” آدینی قازاندی! بو کؤهنه سیاست آرتیق بایاغی گؤرونسه ده، همین جالاق دیله هله ده بؤیوک ماراق بسله‌نیر.

 

مقاله نین آردی نی و اونونلا باغلی ایضاحاتی یازیچی نین سایتیندان اوخویا بیلیرسینیز:

www.eyvaz.org/?p=1484

 

"نه جالاق دیل، نه ده دیل تملچیلییی" باشلیقلی مقاله‌ده بعضی سوزلرین آچیقلاماسی:

اؤزنه و نسنه: بونلار ایکی آنلامدا ایشله‌نیب. متنده بیر جومله وار: "جومله‌نین قورولوشو اؤزنه، نسنه و فعل‌له سجیه‌له‌نیر." بو جومله‌ده اؤزنه فاعیل‌دیر، نسنه ایسه مفعول. مقاله‌نین باشقا یئرلرینده، آشاغیداکی آنلام‌لاری نظره آلین:
* اؤزنه: فاعل شناسا و یا subject؛
* نسنه: موضوع شناسایی و یا object.

لینقویستیک: زبانشناختی
تئرمین: ایصطیلاح
جالاق: هیبرید، چند رگه
تملچیلیک: بنیادگرایی
اؤزچولوک: ذات‌گرایی
نورماتیو: هنجاری
وارلیغین پوزیتیو اینتیظامی، وارلیغین اولوملو دوزه‌نی: نظم ایجابی وجود (مسامحتا: وضع موجود)
بئشیک: گهواره /بئشییی: گهواره‌اش
آجیناجاقلی: اسفبار

بایاغی: از مد افتاده

اؤزلم: حسرت
منیمسه‌مک: از آن خود کردن
توپلوم‌بیلیم: جامعه‌شناسی
ائورنسل: اونیوئرسال، جهانی، کلی
قاورام: مفهوم
سووئت‌لر بیرلییی: اتحاد جماهیر شوروی
تپکی: واکنش

بوروالغان: گرداب
نوستالگییا، نوستالژی، غمیاد
ماغارا: غار
گؤوده: جسم، بدن، لاشه
سیمگه‌سل: نمادین، سمبلیک
گؤزه: سلول
کونکرئت: انضمامی، عینی
اورون:محصول /اوره‌تمک: تولید ائتمک
ایستئحصال: تولید
ائتکن: عامیل
گئنللیک‌له: به طور کلی
زادگان: اشراف
کوتله: توده
آشاما: مرحله
گلیشدیرمک: تکامل بخشیدن، متحول کردن
مومکونسوز: ناممکن
عیرقچی: نژادپرست
آشیری: افراطی
قورال: قائده
سرت: محکم، خشن
دوستاق: زندانی
قورولوش: ساختار
گؤره‌و: وظیفه
بؤلگه: منطقه
گرگینلیک: بحران