عوامل گرایش به دین

عوامل گرایش به دین از دیدگاه اریک فروم

به نظر «اریک فروم»، انسان دو نیاز مهم دارد که جز از طریق دین برآورده نمی‌شود. این دو نیاز عبارت است از:
1‌ـ محوری‌ترین امر مربوط به بینش و جهان‌بینی.
2‌ـ آن‌چه که به گرایش و کشش‌های درونی مربوط است.
به تعبیر دیگر، هم نیازهای عقلی انسان سبب می‌شود که انسان به دین بگرود و هم نیازهای درونی و روحی و عاطفی وی.
با چشم‌پوشی از نکات ویژة این دیدگاه،می‌توان آن را به برخی از دیدگاه‌های جامعه‌شناسانه که پیشتر از آن گفتگو به عمل آمد، همانند دانست.

به نظر «اریک فروم»، انسان دو نیاز مهم دارد که جز از طریق دین برآورده نمی‌شود. این دو نیاز عبارت است از:
1‌ـ محوری‌ترین امر مربوط به بینش و جهان‌بینی.
2‌ـ آن‌چه که به گرایش و کشش‌های درونی مربوط است.
به تعبیر دیگر، هم نیازهای عقلی انسان سبب می‌شود که انسان به دین بگرود و هم نیازهای درونی و روحی و عاطفی وی.
با چشم‌پوشی از نکات ویژة این دیدگاه،می‌توان آن را به برخی از دیدگاه‌های جامعه‌شناسانه که پیشتر از آن گفتگو به عمل آمد، همانند دانست.

نیازهای اساسی انسان
نیازهای اساسی انسان بسیار است، ولی از میان آن‌ها، آن‌چه که به‌وسیلة دین برآورده می‌شود، از این قرار است:
1ـ نگرش مشترک
2ـ کانون سرسپردگی
انسان موجودی اجتماعی است، هم نیازهای خود را در اجتماع تأمین می‌کند و هم به کمالات شایسته خود از همین راه دست می‌یابد؛ از این‌رو، زندگی اجتماعی برای انسان اهمیت ویژه‌ای دارد. یکی از مهم‌ترین عوامل حفظ زندگی اجتماعی و جلوگیری از پاشیده شدن آن، داشتن نگرش مشترک است؛ یعنی داشتن بینشی مشترک که سبب پیدایش وحدت رویه و رفتارهای کم و بیش سازگار باشد.
شکی نیست که نگرش‌های متفاوت و به‌ویژه متعارض، به رفتارهای ناسازگار می‌انجامد و رفتارهایی از این دست، سبب درگیری‌های اجتماعی می‌شود و نتیجه این درگیری‌ها از دست دادن توانایی‌هایی است که می‌تواند زمینه‌ساز دست‌یابی به آسایش و آرامش اجتماعی و شایستگی‌های فردی باشد، بلکه این‌گونه درگیری‌ها به‌طور مستقیم به سلب آسایش و آرامش و کمالات انسانی می‌انجامد. بنابراین، در زندگی اجتماعی، انسان نیازمند به نگرش مشترک است.

راه‌های کسب نگرش مشترک
به‌طور کلی، راه‌هایی که ممکن است به دست‌یابی به نگرش مشترک بیانجامد، بر حسب احتمال عقلی، از این قرار است:
أـ عقل فردی
ب‌ـ عقل اجتماعی
ج‌ـ دین
آیا ممکن است به‌وسیلة عقل فردی به نگرش مشترک دست یافت؟ پاسخ مثبت به این پرسش بر همانندی عقل انسان‌ها، یکسانی آگاهی‌ها و محدود بودن حوزة این نگرش بستگی دارد. اگر بتوان اثبات کرد که عقول همه انسان‌ها همانند و دارای ادراکات یکسانی است و نیز زمینه‌های علوم و آگاهی انسان که در کسب نگرش مشترک وی تأثیرگذارند و نیز سطح اطلاعات آن‌ها همانند است و سرانجام بتوان اثبات کرد که موضوع‌هایی که مربوط به این نگرش مشترک است، بسیار محدود است، به‌گونه‌ای که دست‌یابی به نگرش مشترک در آن، کاری آسان باشد، شاید بتوان گفت که کسب نگرش مشترک به‌وسیلة عقل فردی امکان‌پذیر است. ولی اثبات چنین اموری چندان آسان نیست.
قوای ادراکی انسان‌ها در شرایط بسیار متفاوتی شکل می‌گیرند و به همین خاطر تفاوت بسیاری نیز با هم دارند. تأثیر عوامل ارثی، تغذیه، تربیت خانوادگی، آداب اجتماعی، سلیقه‌های فردی، عوامل ناشناخته‌ای که در کشش‌های انسان مؤثر است و حوادث و رخدادهایی که بدون پیش‌بینی بر انسان تأثیر می‌گذارد، بیشتر از آن است که بتوان آن را نادیده گرفت و به همانندی توانایی عقلی انسان نظر داد.
علوم و آگاهی‌هایی را که انسان خواسته و ناخواسته به‌دست می‌آورد و در نگرش او تأثیر دارد نیز دارای طیف گسترده‌ای است که می‌تواند به نگرش‌های مختلف بیانجامد.
عناصری که موضوع نگرش انسان نیز هست، بسی گسترده‌تر از آن است که بتوان به‌وسیلة عقل فردی در آن به وحدت دست یافت؛ زیرا نگرش انسان موضوعات متعددی از جهان‌شناسی و انسان‌شناسی و نیز مباحث مهم اخلاقی را در بر دارد. بعید به نظر می‌رسد که بتوان با تکیه بر عقل فردی، با ویژگی‌های متفاوت یاد شده، به نگرش مشترک دست یافت.
آیا ممکن است به‌وسیلة قراردادهای جمعی به این نگرش دست یافت؟ پاسخ مثبت به این پرسش نیز به اثبات نکاتی بستگی دارد که مهم‌ترین آن‌ها از این قرار است:
1ـ قراردادی بودن نگرش
2ـ همانندی عقل فردی
3ـ یکسانی شرایط رشد جمعی
4ـ همانندی دیگر عناصری که به نگرش مشترک می‌انجامد.
شکی نیست که نگرش، امری قراردادی نیست، بلکه امری مربوط به بینش است و بینش، امری حقیقی، ادراکی و قابل اتصاف به صدق و کذب است؛ در حالی که امور قراردادی این‌گونه نیست. پس نه‌تنها قراردادی بودن نگرش، قابل اثبات نیست، بلکه نادرستی آن کم و بیش بدیهی است.
اثبات‌ناپذیری همانندی عقل فردی نیز چنان‌که گفته شد، امری خردپذیر و دست‌کم تجربه‌پذیر است. یکسان نبودن شرایط رشد جمعی و نیز دیگر عناصر مؤثر در نگرش نیز کم و بیش معلوم است.
از آن‌جا که نگرش امری قراردادی نیست، بلکه نوعی فهم و بینش عقلانی است و نیز از آن‌جا که عقل فردی انسان‌ها، هم چنین زمینه رشد عقلانی و نیز جنبه‌های روحی مؤثر در بینش او و حوادث و رخدادهای مربوط به آن بسی متفاوت است، بنابراین عقل جمعی نیز نمی‌تواند به نگرش مشترک بیانجامد. از این‌رو، برای دست‌یابی به نگرش مشترک که برای حفظ آسایش و آرامش اجتماعی و نیز دست‌یابی به کمالات شایسته انسانی بسیار ضروری است، باید راه دیگری وجود داشته باشد و باید آن را جست و شناخت و آن به نظر «اریک فروم»، چیزی جز دین نیست.