رابطه قرآن و هنر

رابطه قرآن و هنر

انسان از آن هنگام که در هبوط گرفتار آمد ، همواره امید داشت تا روزی خود را به جایگاه حقیقی اش باز رساند ، همین امید بود که به او پویایی مقدسی بخشید تا در حرکت تکاملی خود در بازگشت به « فردوس برین » به هر ابزاری دست یابد تا مگر بتواند جام وصل را به دست آورد و جان خود را سیراب کند . بر این مژده ، خداوند نیز تصریح می کند :

« یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه »

ای انسان تو برای رسیدن به پروردگارت سعی بسیار داری و سرانجام به حضورش خواهی رسید .( انشقاق / 16 )

و سرانجام در میان راه هایی که امتحان کرده بود . هنر و وحی را بهترین و مطمئن ترین راه ها یافت ؛ از یک سو ، با آفرینش

تاریخ گواه است که هر آینه انسان هنر را با مضامین روحانی و الهی آمیخت و با ابزار خاکی درونمایه ای افلاکی آفرید ، به تعالی رسید و هر اثر هنری که بدین ترتیب آفریده شد ، به رغم پشت سر نهادن فراز و فرودهای روزگار ، ماندگار شد و با ماندگاری خود ، هنرمند را نیز حتی در این جهان فانی جاودان ساخت .

سخن گفتن از رابطه هنر و قرآن هم سهل است هم محال ؛ محال از این نظر که قرآن کلام بی واسطه خداوند است و هنر صرفاً تقلیدی ـ هر چند خلاقانه ـ است از جلوه های هستی و بدین ترتیب هنر هرگز نمی تواند سر به ساحت رفیع قرآن برساند ؛ اما از نگاه دیگر ، هنر و قرآن یک جلوه از هستی اند ، بدین صورت که از یک سو ، قرآن کریم دربردارنده عصاره رموز آفرینش است و از سوی دیگر ، هنر نیز در ماهیت خود جز آفرینش و تجلی بخشیدن به رموز هستی نیست ، چه ، هنرمند واقعی در خلق هر اثر هنری جلوه ای از جلوه های پنهان آفرینش را عیان می سازد . از این رو ، هنر می تواند ـ در مفهوم راستین خود ـ بازگو کننده حقایق قرآنی از زمان و مکان فراتر رود و در غایت خود ، در دل قرآن جای گیرد .

قرآن در بردارنده همه آن چیزهایی است که انسان برای رستگاری خود به آنها نیاز دارد و از زمان جاری شدن وحی تاکنون ، منشا و سرچشمه پیدایش و تطور و تکامل حکمت ها و معارف ، شعر و ادب و هنرهایی همچون خوشنویسی ، تذهیب ، نگارگری و آداب تلاوت و قرائت بوده است .

عظمت این کتاب در جامعیت و کامل بودن آن است . زیرا سخن خداست و در همه قرون و اعصار ، انسان را به تفکر ، اندیشه ، عقل و خردورزی دعوت می کند و با وجود آن که در قالب زبانی مشخص و برپایه مقتضیاتی معین نازل شده است فراتر از زمان و مکان و زبان ، شیوه و راهی پیش روی انسان می نهد که به شرط درک مکنوناتش هدایت گری مبین و صادق تواند بود : « انه لقرآن کریم . فی کتاب مکنون ، لایمسه الا المطهرون » . به راستی قرآن کتابی است گرانمایه در کتاب و نوشته ای پنهان . که جز پاکان دست بر آن ننهند .( واقعه / 77 ـ 79 )

از دیگر سو ، هنر نیز خلق و زیبایی نیست و غایت آن هم زیبایی و بیان آن نیست . هنرمند موحد در آفرینش خود ، تمام اشیای عالم را با همه کثرت ـ از زمین و آسمان تا جمادات و نباتات و از افلاک تا خاک ـ از خدا می داند و در عین کثرت ، وحدت را می نمایاند . با این تعبیر ، هنر امری مقدس جلوه می کند . اما همه اشکال هنرها مقدس نیستند .

 عشق به یگانه محبوب و جمیل هستی ، در این میان ، ساخت و ساز هیات آن را در عهده دارد تا چهره قدسی در هنر شکل گیرد .

بهره گیری و تاثیرپذیری از قرآن کریم در حوزه های گسترده فرهنگی و هنری در جهان اسلام ، سنتی جاری بوده است که در فراز و فرود تاریخ به گونه ای مختلف ، رواج و رونق داشته است . این سنت در ایران اسلامی نیز منشا پدیداری آثار گرانقدری شده که حجم گسترده و غنای بسیارش این سامان را از دیگر سرزمین های اسلامی متمایز ساخته است .

بدین ترتیب ، قرآن و هنر را می توان دو عطیه الهی دانست که خداوند نزد انسان به امانت گذارده است تا از رهگذر آنها انسان بتواند روزنه ای به سوی نجات بگشاید

هنر از دیدگاه قرآن

هنر نردبانی است که به بام حقیقت منتهی می شود ، به شرط آنکه بر دیوار قرآن تکیه کند و در واقع « هنر ، پلکان اضطراری در آسمانخراش روح است . البته هنر در قرآن ، در بردارنده حسی اجتماعی انسان جز با دیانت ممکن نیست :

هیچ هنرمندی نمی تواند از جان و دل به کار بپردازد مگر آنکه احساس کند جماعتی از مردم مخاطب او هستند ... هر هنرمندی که بخواهد به مرتبه عالی برسد ، باید به حس اجتماعی مردم توسل جوید و تا کنون بالاترین « حس اجتماعی » همان دیانت بوده است . کسانی که رابطه ضروری میان هنر و دیانت را منکرند ، باید حس اجتماعی دیگری معادل دیانت پیدا کنند که برای هنر ، یک مداومت تاریخی غیر دینی را تضمین کند ...

هنر در قرآن تمایلات این جهانی را برای دستیابی به آرمان های معنوی به کار می گیرد و پا به پای اشراق انقلابی هر لحظه پویا و پویا تر می شود

خدمات متقابل قرآن و هنر

با نزول قرآن و آشنا شدن مسلمانان با این معجزه الهی رفته رفته قرآن در اعماق جانها نفوذ کرد و در این میان هنرمندان راستین که به واسطه داشتند طبعی ظریف ، مستعد پذیرش انوار حق بودند با تمام وجود آن را پذیرفتند و در هنر خود به کار گرفتند .

تاثیر قرآن در جوامع اسلامی چنان گسترده بود که تمام زوایا و شئون فرهنگ مسلمانان را تحت شعاع قرار داده و از آنجا که هنر همواره بخش جدایی ناپذیری از جوامع بشری بوده است ، به نوبه خود داد و ستدهایی با قرآن داشته است . از یک سو مضامین قرآنی در خدمت بیان هنری قرار گرفتند و در اشاعه و گسترش آموزه های وحی کوشیدند و از سوی دیگر ، هنر نیز به سهم خود در تقویت و گسترش جایگاه قرآن کوشید . کم نیستند قرآن های نفیسی که اکنون ، صرفاً از لحاظ جنبه های هنری مورد توجه محافل هنری جهان قرار دارند و در موزه ها و مجموعه های هنری سراسر جهان نگهداری می شوند و از این طریق قرآن نه تنها در جوامع اسلامی ، بلکه حتی در جوامع غیر اسلامی نیز به واقعیت شایان توجهی دست یافته است

هنرهای قرآن و قرآن های هنری

در داد و ستدی که هنر و قرآن با یکدیگر داشته اند ، از یک سو ، هنرهایی ابداع شد و هنرهایی تکامل یافت و از سوی دیگر قطعات و مصحف های نفیسی از قرآن پدید آمد که بر تارک هنر اسلامی می درخشید . از این میان ، به موارد ذیل می توان اشاره کرد :

1ـ خوش نویسی :

در میان هنرهای اسلامی خوش نویسی نزدیک ترین پیوند را با قرآن دارد و اساساً علت و سرچشمه پیدایش این هنر نیز قرآن بوده است . تا آنجا که کتاب کلام الله مجید هم توفیقی ربوبی محسوب می شد و هم هنری زیبا ؛ در سر حلقه این هنر نیز مولای متقیان حضرت علی ابن ابی طالب حضور دارد که خط کوفی را در مقام امامت و ولایت مطلق در اوج زیبایی و کمال کتابت فرمود . رفته رفته هنر خوشنویسی می توانست به سبب دستیابی به کمال زیبایی شناختی به جایگاهی محوری در میان سایر هنرهای بصری دست یابد . فراوانند مصحف های شریفی که تنها از جنبه منحصر به فرد بودن شیوه خوشنویسی شان اهمیت هنری دارند . هنر خوشنویسی تا آنجا پیش رفت که تنوع و گوناگونی شاخه های آن ـ از انواع خط های رایج گرفته تا نقاشی خط ـ هر یک مهارت و استادی خاص خود را می طلبد

2ـ تذهیب :

از آنجا که عنصر جوهر اساسی اسلام قرآن است ، با برآمدن تمدن اسلامی هنر کتاب سازی رواج یافت و شکوفا شد . تذهیب ، هنر تزیین صفحات کتاب است که هر چند پیش از اسلام در چین و ژاپن و برخی کشورهای اروپایی قرون وسطی سوابق باستانی داشت ، اما این دین اسلام ـ و مشخصاً کتاب قرآن ـ بود که این هنر را در سطحی وسیع پروراند و به اوج عظمت رساند تا جایی که اکنون صفحات مذهب و جلدهای طلا کاری شده قرآن زینت بخش موزه های سراسر جهان است .

3ـ نگار گری قصص قرآنی :

قرآن سرشار از قصه ها و داستان های پند آموز است که در آنها به گونه ای نمادین عبرت های بشری آورده شده است . اساساً بهره گیری قرآن از قالب قصه برای بیان مقصود خود ، نشانگر توجهی است که به هنر و جنبه های هنری در آن شده است و این خود یکی از وجوه اعجاز قرآن به شمار می آید . هنرمندان اسلامی نیز از این ویژگی قرآن نهایت بهره را بردند و تصاویری بدیع و شگفت انگیز از قصه های قرآنی ( همچون خلقت آدم و حوا ، یوسف و زلیخا ، سرگذشت بنی اسرائیل و ... ) را در لابه لای صفحات کتابها و تابلوها و حتی دیوار کاخ ها آفریدند .

4ـ کتیبه نویسی و کاشیکاری :

همراه با بالیدن تمدن اسلامی ، در سراسر سرزمین های اسلامی ساخت و ساز مساجد رونق گرفت و هنرمندان مسلمان نهایت تلاش خود را در زیبا سازی مساجد به کار گرفتند که از جمله این تلاش ها نوشتن آیات قرآن بر روی کاشی ها و کتیبه های زیبا بود ؛ به گونه ای که رفته رفته سبک های متنوعی در کاشیکاری و کتیبه نویسی پدید آمد و به هنر مستقلی تبدیل شد و همراه آنها از انواع ریزه کاری هایی همچون معرق کاری و نقش گل و بته و جز این ها بهره گرفته شد .

5ـ قرآن و هنر کلامی :

قرائت و حفظ قرآن مجید ، به ویژه در اوایل اسلام ، از نخستین واجبات مسلمانان بوده است . عبارات قرآنی به زبان گویندگان و نویسندگان جاری بود و در هر کار از دین ، شرع ، لغت ، انشا ، تهذیب اخلاق ، تدبیر قول و سیاست مدن مرجعیت یافته بود . خطیبان ، نویسندگان و شاعران از سبک قرآنی بهره ها گرفته اند . از قصص قرآنی بارها در شعر شاعران به تلمیح اشاره رفته است . تقریباً هیچ نویسنده یا شاعر مسلمانی نبوده است که در تجربه های ادبی ـ شعری خود از مضامین قرآنی استفاده نکرده باشد . این رابطه به یقین دوسویه بوده است : از یک سو ، ادبیات در نشر و اشاعه مفاهیم قرآنی کوشیده است و از سوی دیگر ، بهره گیری از همین مفاهیم قرآنی ، رمز پرباری و غنای هنر کلامی ( شعر ، داستان ، قصه و ... ) بوده است .

بدیهی است که رابطه هنر با قرآن صرفاً به چند مورد یاد شده خلاصه نمی شود و شاخه های هنری بسیار دیگری نیز هستند که مستقیم یا غیر مستقیم از قرآن تاثیر پذیرفته اند یا در ترویج آن مؤثر بوده اند ؛ هنرهای همچون معماری ، قالیبافی ، نساجی ، سفالگری و جز اینها