حجاب در سایر ادیان

حجاب در آیین زرتشت‏

نخستین مردم که به سرزمین ایران آمدند، آریای‏ها بودند. آنان به دو گروه عمده «مادها» و «پارس‏ها» تقسیم م‏شدند. با اتّحاد مادها، دولت «ماد» تشکیل شد. پس از مدّت پارس‏ها توانستند دولت ماد را از بین ببرند و سلسله‏ها هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان را بنیانگذار کنند. پژوهش‏ها نشان م‏دهد که زنان ایران زمین از زمان مادها که نخستین ساکنان این دیار بودند، دارا حجاب کامل، شامل پیراهن بلند چین‏دار، شلوار تا مچ پا و چادر و شنل بلند بر رو لباس‏ها بوده‏اند.4 این حجاب در دوران سلسله‏ها مختلف پارس‏ها نیز معمول بوده است.5 بنابر این، در زمان بعثت زرتشت و قبل و بعد از آن، زنان ایران از حجاب کامل برخوردار بوده‏اند. برابر متون تاریخ، در همه آن زمان‏ها پوشاندن مو سر و داشتن لباس بلند و شلوار و چادر رایج بوده است و زنان هر چند با آزاد در محیط بیرون خانه رفت و آمد م‏کردند و همپا مردان به کار م‏پرداختند، ول این امور با حجاب کامل و پرهیز شدید از اختلاطها فسادانگیز همراه بوده است.

جایگاه فرهنگ پوشش در میان زنان نجیب ایران‏زمین به گونه‏ا است که در دوران سلطه کامل شاهان، هنگام که خشایارشاه به ملکه «وش» دستور داد که بدون پوشش به بزم بیاید تا حاضران، زیبای اندام او را بنگرند، و امتناع نمود و از انجام فرمان پادشاه سر باز زد و به خاطر این سرپیچ، به حکم دادوَران، عنوان «ملکه ایران» را از دست داد.6

در زمان ساسانیان - که پس از نبوت زرتشت است - افزون بر چادر، پوشش صورت نیز در میان زنان اشراف معمول شد. به گفته ویل دورانت پس از داریوش، زنان طبقات بالا اجتماع، جرأت نداشتند که جز در تختِ روانِ روپوش دار از خانه بیرون بیایند و هرگز به آنان اجازه داده نم‏شد که آشکارا با مردان آمد و رفت کنند. زنان شوهردار حق نداشتند هیچ مرد حت پدر و برادرشان را ببینند. در نقش‏های که از ایران باستان بر جا مانده است، هیچ صورت زن دیده نم‏شود و نام از ایشان نیامده است.7

تجلیّات پوشش در میان زنان ایران چنان چشم‏گیر است که برخ از اندیشمندان و تمدن‏نگاران، ایران را منبع اصل ترویج حجاب در جهان معرف کرده‏اند.8

از آن‏جا که مرکز بعثت «اشو زرتشت» ایران بوده است و آن حضرت در زمینه اصل حجاب و پوشش زنان در جامعه خویش کمبود نم‏دیده است، با تأیید حدود و کیفیت حجاب رایج آن دوران، کوشید تا با پندها، خود ریشه‏ها درون حجاب را تعمیق و مستحکم نموده، عامل درون را ضامن اجرا و پشتوانه استمرار و استوار حجاب معمول قرار دهد.

به پند و اندرزها «اشوزرتشت» بنگرید تا تلاش و برا تعال و آموزش مبان حجاب و بیان لزوم توأم نمودن حجاب ظاهر با عفّت باطن، روشن‏تر شود؛ او م‏فرماید:

ا نوعروسان و دامادان!... با غیرت، در پ زندگانِ پاک‏منش بر آیید... .ا مردان و زنان! راه راست را دریابید و پیرو کنید. هیچ گاه گردِ دروغ و خوش‏ها زودگذر که تباه کننده زندگ است، نگردید؛ زیرا لذّت که با بدنام و گناه همراه باشد، همچون زهر کشنده‏ا است که با شیرین درآمیخته و همانند خودش دوزخ است. با این گونه کارها، زندگان گیت خود را تباه مسازید. پاداش رهروان نیک، به کس م‏رسد که هوا، هوس، خودخواه و آرزوها باطل را از خود دور ساخته، بر نفس خویش چیره گردد و کوتاه و غفلت در این راه، پایانش جز ناله و افسوس نخواهد بود.

فریب خوردگان که دست به کردار زشت زنند، گرفتار بدبخت و نیست خواهند شد و سرانجامشان خروش و فریاد و ناله است.9

گفتن است که در دین زرتشت، لباس یا کیفیت خاص برا حجاب زنان واجب نشده است؛ بلکه لباس رایج آن زمان که شامل لباس بلند، شلوار و سرپوش - یعن چادر یا شنل بر رو آن - بوده است، مورد تقریر و تنفیذ قرار گرفته است. هر چند که استفاده از سِدرِه و کُشت - لباس مذهب ویژه زرتشتیان - توصیه شده است.10 البته بر هر مرد و زن واجب است که هنگام انجام مراسم عباد و نیایش، سر خود را بپوشاند. بنا به گفته مؤبد «رستم شهرزاد» پوشش زنان باید به گونه‏ا باشد که هیچ یک از موها سرِ زن از سرپوش بیرون نباشد. در خرده اوستا، به طور صریح چنین آمده است: «نام زت واجیم، همگ سر واپوشیم و همگ نماز و کریم بدادار هورمزد؛11 یعن همگان نام ز تو بر گوییم و همگان سر خود را م‏پوشیم و آن گاه به درگاه دادار اهورمزدا نماز م‏کنیم».

بر اساس آموزه‏ها دین، یک زرتشت مؤمن، باید از نگاه ناپاک به زنان دور جوید و حت از به کارگیر چنین مردان خوددار کند. در اندرز «آذربادماراسپند» مؤبد موبدان آمده است: «مرد بدچشم را به معاونت خود قبول مکن‏12».

پوشش مو سر و داشتن نقاب بر چهره، پس از سقوط ساسانیان نیز ادامه یافته است. به این نمونه بنگرید: پس از فتح ایران، هنگام که سه تن از دختران کسر‏، شاهنشاه ساسان را برا عمر آوردند، شاهزادگان ایران همچنان با نقاب، چهره خود را پوشانده بودند. عمر دستور داد تا پوشش از چهره بر گیرند تا خریداران پس از نگاه، پول بیشتر مبذول دارند. دوشیزگان ایران خوددار کردند و به سینه مأمور اجرا حکم عمر مشت زده، آنان را از خود دور ساختند. عمر بسیار خشمناک شد؛ ول امام عل(ع) او را به مدارا و تکریم آنان توصیه فرمود.13

حجاب در آیین یهود

همه مؤرخان، از حجاب سخت زنان یهود سخن گفته‏اند14. ویل دورانت م‏گوید: گفت‏وگو علن میان ذکور و اِناث، حتّ بین زن و شوهر از طرف فقها دین ممنوع گردیده بود.... .دختران را به مدرسه نم‏فرستادند و در مورد آنها کسب اندک علم را به ویژه چیز خطرناک م‏شمردند. با این همه، تدریس خصوص برا اِناث مجاز بود.15 نپوشاندن مو سر خلاف بود که مرتکب آن را مستوجب طلاق م‏ساخت.16 زندگ جنس آنان، عل‏رغمِ تعدد زوجات، به طرز شایان توجّه ، منزّه از خطایا بود. زنان آنان، دوشیزگان محجوب، همسران کوشا، مادران پُرزا و امین بودند و از آن‏جا که زود وصلت م‏کردند، فحشا به حدّاقل تخفیف پیدا م‏کرد.17

بدون تردید مبنا حجاب در شریعت یهود، آیات تورات بود که بر حجاب تأکید م‏نمود. کاربرد واژه «چادُر» و «برقع» که به معنا روپوش صورت است، در آن آیات، کیفیت پوشش زنان یهود را نشان م‏دهد. تورات تشبه مرد و زن به یکدیگر را نه نموده، م‏گوید:متاع مرد بر زن نباشد و مرد لباس زن را نپوشد؛ زیرا هر که این را کند، مکروه «یَهوَه» خدا تو ست.18 ب‏حجاب سبب نزول عذاب معرف شده است؛

خداوند م‏گوید: از این جهت که دختران صهیون متکبرند و با گردن افراشته و غمزات چشم راه م‏روند و به ناز م‏خرامند و به پا‏ها خویش خلخال‏ها را به صدا م‏آورند* بنابراین خداوند فَرق سر دختران صهیون را کَل خواهد ساخت و خداوند عورت ایشان را برهنه خواهد نمود* و در آن روز، خداوند زینت خلخال‏ها و پیشان‏بندها و هلال‏ها را دور خواهد کرد* و گوشوارها و دستبندها و روبندها را * و دستارها و زنجیرها و کمربندها و عطردان‏ها و تعویذها را * و انگشترها و حلقه‏ها بین را * و زخوت نفیسه و رداها و شال‏ها و کیسه‏ها را * و آینه‏ها و کتان نازک و عمامه‏ها و برقع‏ها را * و واقع م‏شود که به عوض عطریّات، عفونت خواهد شد و به عوض کمربند، ریسمان و به عوض مو‏ها بافته، کَل و به عوض سینه‏بند، زنّار پلاس و به عوض زیبای، سوختگ خواهد بود * مردانت به شمشیر و شجاعانت در جنگ خواهند افتاد * و دروازه‏ها و، ناله و ماتم خواهند کرد و او خراب شده، بر زمین خواهد نشست.19

افزون بر موارد فوق، در کتاب مقدس، وجوب پوشاندن مو سر20 لزوم پرهیز از زنان فریبکار و بیگانه‏21، نه از لمس و تماس‏22 و واژه چادر23، نقاب‏24 و برقع‏25 آمده است؛ به عنوان نمونه در مورد عروس یهودا م‏خوانیم: پس رخت بیوک را از خویشتن بیرون کرده، برقع به رو کشیده و خود را در چادر پوشید و به دروازه عینایم که در راه تمنه است، بنشست.26

در «تلمود» اصل‏ترین کتاب فقه که به گفته ویل‏دورانت، اساس تعلیم و تربیت یهود27 است، نیز بر لزوم پوشاندن سر از نامحرمان، لزوم سکوت زن و پرهیز از هرگونه آرایش برا سایر مردها28، پرهیز از نگاه زن به مردان بیگانه، 29 اجتناب از نگاه مرد به زنان نامحرم‏30 و لزوم پرهیز از هر امر تحریک‏آمیز،31 تأکید شده است.

برابر حکم سخت‏گیرانه تلمود، اگر رفتار زن فضیحت‏آمیز باشد، شوهر حق دارد او را بدون پرداخت مبلغ کتوبا(مهریه) طلاق دهد و زنان که در موارد زیر به رفتار و کردار آنها اشاره م‏شود، ازدواجشان باطل است و مبلغ کتوبا (مهریه) به ایشان تعلّق نم‏گیرد؛ زن که از اجرا قوانین دین یهود سرپیچ م‏کند و ف‏المثل بدون پوشاندن سرِ خود، به میان مردان م‏رود، در کوچه و بازار پشم م‏ریسد و با هر مرد از رو سبک سر به گفت‏وگو م‏پردازد. زن که در حضور شوهر خود، به والدین او دشنام م‏دهد و زن بلند صدا که در خانه با شوهر خود به صدا بلند درباره امور زناشوی صحبت م‏کند و همسایگانِ او م‏شنوند که چه م‏گوید.32

برخورد حضرت موس(ع) با دختران شعیب که به آنان فرمود تا پشت سر او حرکت کرده، از پشت سر، او را به منزل پدرشان هدایت کنند، و نیز سیره عمل یهودیان مبن بر استفاده از چادر و برقع و روبند، تفکیک و جدا بودن محل عبادت زنان از مردان در کنیسه، ناشایسته شمردن اشعار که در تمجید زیبای زنان سروده شده است و ایراد خطابه توسط زنان از پشت پرده، بیانگر کیفیت شدید و سخت‏گیرانه حجاب نزد یهودیان است.

حجاب در آیین مسیحیت‏

مسیحیت نه تنها احکام شریعت یهود در مورد حجاب را تغییر نداد، بلکه قوانین شدید آن را استمرار بخشید و در برخ موارد، قدم را فراتر نهاد و با سخت‏گیر بیشتر وجوب حجاب را مطرح ساخت؛ زیرا در شریعت یهود، تشکیل خانواده و ازدواج امر مقدس محسوب م‏شد و طبق نوشته ویل دورانت، در سن بیست سالگ اجبار بود؛33 اما از دیدگاه مسیحیت قرون اوّلیه، تجرّد، مقدس شمرده م‏شد.34 بنابر این مسیحیت، برا از بین بردن زمینه هرگونه تحریک و تهییج، زنان را به صورت شدیدتر به رعایت کامل پوشش و دور از هر گونه آرایش و تزیین فراخواند. برابر متون تاریخ، چادر و روبند، برا همگان - حتّ برا خاتون‏ها اشراف - ضرور بود و در اعیاد نیز کس آن را کنار نم‏گذاشت؛ بلکه با طلا و نقره و پارچه‏ها زربفت آن را تزیین م‏نمودند و حتّ برا تفریح نیز با حجب و حیا کامل در مجالس انس و یا گردش‏های دور از چشم نامحرمان، شرکت م‏جستند.

انجیل در موارد فراوان، بر وجوب حجاب و پوشش تأکید و پیروانش را به تنزّه از اِعمال شهوت و عفاف فراخوانده است؛ در انجیل م‏خوانیم: همچنین زنان پیر در سیرت متق باشند و نه غیبت‏گو و نه بنده شراب زیاده، بلکه معلمات تعلیم نیکو* تا زنان جوان را خِرَد بیاموزند که شوهر دوست و فرزند دوست باشند* و خرداندیش و عفیفه و خانه‏نشین و نیکو و مطیع شوهران خود که مبادا کلام خدا متهم شود*35

در «کتاب مقدس» در مورد لزوم آراستگ به حیا و کنار نهادن آرایش ظاهر چنین آمده است: همچنین زنان، خویشتن را بیارایند به لباسِ مزّین به حیا و پرهیز؛ نه به زلف‏ها و طلا و مروارید و رختِ گران‏بها* ...زن با سکوت به کمال اطاعت تعلیم گیرد* و زن را اجازت نم‏دهم که تعلیم دهد یا بر شوهر مسلّط شود؛ بلکه در سکوت بماند*36

همچنین ا زنان، ...* و شما را زینت ظاهر نباشد از بافتن مو و متحلّ شدن به طلا و پوشیدن لباس * بلکه انسانیت باطن قلب در لباس غیر فاسد، روح حلیم و آرام که نزد خدا گرانبهاست * زیرا بدین گونه زنان مقدسه در سابق نیز که متوکل به خدا بودند، خویشتن را زینت م‏نمودند.37

افزون بر موارد پیشین، «عهد جدید» نیز لزوم پوشاندن مو سر، به ویژه در مراسم عباد،38 لزوم سکوت به ویژه در کلیسا،39 با وقار و امین بودن زن 40و نه از نگاه ناپاک به بیگانگان را خاطرنشان ساخته، م‏گوید: کس که به زن نظر شهوت اندازد، همان دم، در دل خود با او زنا کرده است * پس اگر چشم راستت، تو را بلغزاند، قلعش کن و از خود دور انداز؛ زیرا تو را بهتر آن است که عضو از اعضایت تباه گردد، از آن که تمام بدنت در جهنم افکنده شود*41

دستورات دین پاپ‏ها و کاردینال‏ها مسیح که بر اساس آن پوشاندن صورت الزام و تزیین مو سر و آرایش آن و تنظیم آنها در آیینه و سوراخ نمودن گوش‏ها و آویختن گلوبند، خلخال، طلا و دستبند قیمت، رنگ نمودن مو و تغییر صورت ظاهر ممنوع بود، شدت بیشتر رانشان م‏دهد.42

در مورد سیره عمل زنان مسیح، دائرة المعارف لاروس م‏گوید: دین مسیح، برا زن، خِمار را باق نهاد؛ وقت وارد اروپا شد، آن را نیکو شمرد. زن‏ها در کوچه و وقت نماز، خمار داشتند. در قرون وسط، خصوصاً قرن نهم، خمار رواج داشت. آستین خمار، شانه زن را پوشیده، تقریباً به زمین م‏رسید. این عادت تا قرن سیزدهم باق بود.43

ویل دورانت نیز در مورد سیره عمل زنان مسیح چنین م‏نویسد: ساق پا زنان چیز نبود که در ملأ عام و یا رایگان به چشم خورد.... البسه بانوان در مجالس تورنه، موضوع مهمّ برا روحانیون بود که کاردینال‏ها، دراز جامه‏ها خواتین را معیّن م‏کردند. هنگام که کشیشان چادر و روبند را یک از ارکان اخلاقیات عیسو دانستند، به دستور زن‏ها، چادرها را از مشمش ظریف و حریر زربفت ساختند... .44

تصویرهای که از پوشاک مسیحیان و زنان اروپا به جا مانده، به وضوح حجاب کامل زنان را نشان م‏دهد.45

حجاب در آیین اسلام‏

بدون شک، پوشش زن در برابر مردان بیگانه، یک از ضروریات دین اسلام است. قرآن کریم م‏فرماید: «و به بانوان باایمان بگو چشم‏ها خود را فروپوشند و عورت‏ها خود را از نگاه دیگران پوشیده نگاه دارند و زینت‏ها خود را، جز آن مقدار که ظاهر است، آشکار نسازند و روسر‏ها خودرا بر سینه خود افکنند و زینت‏ها خود را آشکار نسازند؛ مگر برا شوهرانشان، پدرانشان، پدر شوهرانشان، پسرانشان، پسران همسرانشان، برادرانشان، پسر برادرانشان، پسر خواهرانشان، زنان هم‏کیششان، کنیزانشان و مردان سفیه که تمایل به زنان ندارند و کودکان که از امور جنس ب‏اطلاعند و پاها خود را بر زمین نکوبند تا زینت‏ها پنهانشان آشکار شود و همگ به سو خداوند توبه کنید ا مؤمنان؛ باشد که رستگار شوید».46 افزون بر آن، در آیات دیگر، پوشیدگ کامل اندام،47 نیک و شایسته، با وقار و بدور از تحریک سخن گفتن و دور از آرایش‏ها جاهلیت نخستین،48 توصیه شده است.

در روایات نیز پوشیدن جامه بدن‏نما و نازک نزد نامحرم‏49، آرایش و استعمال عطر در خارج از خانه‏50، اختلاط فساد برانگیز زن و مرد51، دست دادن و مصافحه با نامحرم‏52و تشبه به جنس مخالف 53 منع شده است و مردان با غیرت،54 به هدایت و کنترل همسر و دختران، عفّت نسبت به زنان مردم‏55 و دور از چشم‏چران توصیه شده‏اند.

پس معلوم شد که تفاوت اساس حجاب اسلام با حجاب ادیان گذشته، در این است که اسلام وجوب پوشش زنان را متناسب با شئونات انسان، با تعدیل و نظم مناسب و به دور از افراط و تفریط، سهل‏انگار مضرّ یا سخت‏گیر ب‏مورد به جامعه بشر ارزان داشته است. حجاب اسلام همچون حجاب مورد توصیه پاپ‏ها، به معنا حبس زن در خانه یا پرده‏نشین و دور از شرکت در مسایل اجتماع نیست؛ بلکه بدین معناست که زن در معاشرت خود با مردان بیگانه، مو سر و اندام خویش را بپوشاند و به جلوه‏گر و خودنمای نپردازد تا در جامعه، غریزه آتشین جنس تحریک نگردد؛ بلکه در محیط خانواده، این غریزه به صورت صحیح ارضا گردد.

پ‏نوشت:

1. روم، آیه 30.

2. اعراف، آیه 27.

3. شهید مطهر، جهان‏بین توحید، ص 75.

4. جلیل ضیاءپور، پوشاک باستان ایرانیان از کهن‏ترین زمان، ص 17 - 26 و ص‏51، 54، 56..

5. جلیل ضیاءپور، پوشاک زنان ایران، ص 64 - 194.

6. فرهت قائم‏مقام، آزاد یا اسارت، ص‏106؛ تورات، باب استر، آیه 1.

7. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج‏1، ص‏552.

8. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج‏2، ص‏78 و برتراند راسل، زناشوئ و اخلاق، ص‏135.

9. یسنا، ص‏53، پندها 5 - 8؛ به نقل از: آموزشها زرتشت پیامبر ایران؛ رستم شهرزاد، آموزش گات‏ها، انجمن زرتشتیان، آبان 67.

10. «سدره» از نه پاره پارچه سفید و نازک دوخته شده و در زیر پیراهن، چسبیده به بدن پوشیده شود. سدره که در اوستا (ستره) نامیده شده، به معنا آن نیز هست. علما اسلام نیز برا بیان حکم حجاب از واژه ستر استفاده کرده‏اند. «کُشت»، کمربند باریک است که از پشم گوسفند بافته شده و باید پیوسته آن را بر رو سدره به کمر بندند؛ مؤبد موبدان، رستم شهرزاد، دین و دانش، انجمن زرتشتیان تهران، سال 1357.

11. خرده اوستا، فصل آفرینگان دهمان.

12. سالنما 1372، چاپ انجمن زرتشتیان تهران، ص‏10.

13. وشنوه‏ا، حجاب در اسلام، ص‏59، به نقل از السیرة الحلبیه، ج‏2، ص‏49.

14. عبدالرسول عبدالحسن الغفّار، المرأه المعاصره، چاپ سوم، ص‏40.

15. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج‏12، ص‏66 .

16. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج‏12، ص‏62 .

17. همان، ص‏63.

18. تورات، سفر تثنیه، باب 22، فقره 5.

19. تورات، کتاب اشعیاء نب، باب سوم، فقره 16 - 26.

20. تورات، سفر اعداد، باب 5، فقره 18.

21. تورات، کتاب روت، باب دوم، فقره 8 - 10.

22. تورات، کتاب امثال سلیمان نب، باب ششم، فقره 1 - 10 و 20 - 26.

23. همان مدرک، باب سوم، فقره 15.

24. تورات، کتاب اشعیاء نب، باب 47، فقره 1 و 2.

25. تورات، کتاب غزل‏ها سلیمان، باب 4، فقره 1.

26. تورات، سفر پیدایش، باب 38، فقره 14 و 15.

27. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج‏12، ص‏34.

28. همان، ص‏31.

29. همان، ج‏1، ص‏492.

30. همان، ص‏30.

31. همان، ج‏12، ص‏28.

32. راب اماکهن، گنجینه‏ا از تلمود، ص‏186، میشناکتوبوت 6 :7.

33. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج 1، ص 439.

34. شایان ذکر است که اکنون مسیحیت، ازدواج را برا تمام مسیحیان مقدس م‏شمرد و تنها آن را برا پاپ و اسقف‏ها کلیسا ممنوع م‏داند.

35. انجیل، رساله پولس بتیطس، باب دوم، فقره 1 - 6 .

36. انجیل، رساله پولیس به تیموناؤس، باب دوم، فقره 9 - 15.

37. انجیل، رساله پطرس رسول، باب سوم، فقره 1 - 6 .

38. انجیل، رساله اول پولس رسول به قرنتیان، باب یازدهم، فقره 1 - 17.

39. همان، باب چهاردهم، فقره 34 - 36.

40. انجیل، رساله پولس رسول به تیموناؤس، باب سوم، فقره 11.

41. انجیل مت، باب اول، فقره 28 - 30.و باب هجدهم، فقره 8 - 10.

42. دکتر حکیم الاه، زن و آزاد، ص 53.

43. مهذب، زن و آزاد، ص 65.

44. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج 13، ص 498 - 500، با اندک تصرف و تلخیص.

45. براون و اشنایدر، پوشاک اقوام مختلف، ص 116.

46. سوره نور (24)، آیه 31.

47. احزاب، 59.

48. احزاب، آیه 32.

49. سنن اب‏داوود، ج‏2، ص‏383.

50. مجلس، بحارالانوار، ج‏103، ص‏243.

51. ناسخ التواریخ، ج‏2.

52. همان، ص‏163.

53. مجلس، همان، ج‏103، ص‏258.

54. نهج‏الفصاحه، ص‏143.

55. شیخ حر عامل، وسایل الشیعه، ج‏14، ص‏138و141