حکایت جمهوری خودمختاراذربایجان (بررسی بسترهاوزمینه های شکل گیری جمهوری خودمختاراذربایجان 5 - 1324)

حکایت جمهوری خودمختاراذربایجان (بررسی زمینه ها وبسترهای شکل گیری جمهوری خودمختاراذربایجان 5 - 1324)

قبل ازتشکیل جمهوری خودمختاراذربایجان به رهبری جعفرپیشه وری، قیام شیخ محمدخیابانی درتبریز، جدی ترین حرکت ملی درمقابل دولت مرکزی به حساب می اید . کسانی که باقیام خیابانی واقدامات اواشنایی دارند، هیچگاه وی رامتهم به تجزیه طلبی نکرده اند . قیام خیابانی وکنترل تبریزتوسط اوهرچندیک قیام جدایی طلبانه به حساب نیامدواوهمیشه برتمامیت ایران تأ کیدداشت ، ولی اقدام اوازنظرتاریخی زمینه سازحرکت جدایی طلبانه پیشه وری به حساب می اید .

درموردریشه های بحران اذربایجان تاکنون نظریات متعددی ارائه شده است . نویسنده کتاب ایران وجنگ سرداین نظریات رابه 4 دسته تقسیم می کند ؛

الف) نظریه ی موردعلاقه ایرانیان محافظه کاربویژه شاه وطرفدارانش که براساس ان ، کل ماجرای اذربایجان ، صرفآ ساخته وپرداخته دخالت شوروی بودوفاقدهرگونه ریشه تاریخی وبومی .

ب) نظریه ی گروهی ازنویسندگان ایرانی وخارجی که علاوه عامل شوروی نوعی عامل مردمی رانیزدرشورش اذربایجان ملاحظه کرده اند .

ج) گروهی ازنویسندگان چپ که عامل شوروی را بسیارکم بها داده وبرشورش اذربایجان به عنوان بخشی ازیک نهضت کسترده ودرسطح مملکت برای دگرگونی های اساسی ، تأکیدنموده اند .

د) نظریه ی شورویها که براساس ان وقایع اذربایجان ، بخشی ازیک مبارزه رهایی بخش ملی محسوب شده وناسیونالیسم اذربایجانی نیزجزئی ازیک واکنش عمومی دربرابراستبداد دولت تهران تلقی شده است .⁽¹⁾

درتحلیل ریشه های بحران دراذربایجان نظریه ی دوم ازاستحکام بیشتری نسبت به بقیه برخورداراست .

کلیه ی سیاستهایی که دردهه های اخیرتوسط شوروی سابق درقبال اذربایجان ایران اتخاذ می شد ، به تجربیات ارتش سرخ درزمان اشغال اذربایجان برمیگردد . یکی ازبرنامه های ارتش سرخ دراذزبایجان ،سازماندهی سیاسی تحت کنترل" سازمان مرکزی سیاسی ارتش سرخ"⁽²⁾ انجام می گرفت .

یکی ازافسران عالی رتبه سازمان فوق الذکراظهارداشته که :

" بدون شک ورودارتش سرخ به ایران واشاعه ی وسیع اطلاعات وانجام تبلیغات دوستانه وصلح امیزبین مردم ایران ، درایجادیک حرکتدموکراتیک دراین کشورموثرواقع شده است . " ⁽³⁾

حدود6 ماه از اشغال ایران توسط شوروی ها گذشته بودکه بادعوت ارتش سرخ ، هیأ تی ازفعالان سیاسی اذربایجان شوروی باسرپرستی عزیزعلی اف دبیرکمیته مرکزی حزب کمونیست اذربایجان ومحب علی قاسم اف ازتبریزدیدن کردند . قاسم اف ازمتخصصینی بودکه درزمینه تاریخ روشنفکری اذری ها درقرن 20 درمسکواموزش دیده بود .

ازنتایج این سفر، تشکیل یک واحد مخصوص از" سازمان مرکزی تبلیغات سیاسی ارتش سرخ "

درتبریزبود . دراین رابطه میرزاابراهیم اف، یکی ازاعضاء واحد مذ کور، درخاطرات خودچنین می نویسد:

 "ازانجایی که دراذربایجان اشغالی، شماری ازسربازان اذری به سرمی برند ، بران بودیم که درانجا ، تبلیغاتی صورت دهیم ودرانها تحرکی به وجوداوریم وهمچنین روابط دوستانه ای راکه ارنخستین روزها، بین مردم محلی وسربازان ما ایجادشده بودمستحکم ترکنیم "

درسالهای اشغال، اذری های ایران هدف مستقیم تبلیغات فرهنگی شوروی قرارگرفتند . این تبلیغات درراستای ایجادحس خوداگاهی ملی (اذری بودن ) وتلقین بهترین شیوه زندگی به شکل اذربایجان سوروی بود . وطن یولونداعنوان روزنامه ای بودکه دراین ایام نقش تبلیغاتی وسیعی راایفامی کرد.

این نشریه باسردبیری میرزاابراهیم اف درتبریزوبه زبان اذری منتشرمی شد . میرزاابراهیم اف بااشاره به نقشی که نشریه وطن یولوندا درگذشته ایفاکرده است ، بانوعی خودستایی درموردتأثیراین نشریه می گوید:

" برای اذری های جنوبی (اذربایجان ایران) که حق استفاده اززبان مادری خویش رادرمدارس ، نشریات ، ادبیات خودنداشتند وهمچنین به واسطه دیکتاتوری شدید وسرکوبگراجتماعی وملی رضاشاه وبا محروم شدن ازهویت ، ملیت ،تاریخ ، فرهنگ وزبان مادری خود ، موردسرکوب وتعقیب واقع شده بودند ، وطن یولوندا به منزله نوری درتاریکی بود^. "

کارکنان وطن یولوندا درپی ان بودند که باتلاش فراوان نظرمساعدطبقه روشنفکروترقی خواه تبریز راجلب کنند . انان به همین منظور، ازانها برای مشارکت درکارروزنامه دعوت به عمل اوردند . اثرات ناشی ازاین مشارکت وهمکاری ، دردوران پس ازجنگ به طورکامل نمایان شد . تشکیل جمهوری دموکراتیک اذربایجان ازمهمترین دستاوردهای فعالیت های شوری هادراین دوران بود .

هدف اصلی شوروی ها ازاقدامات سیاسی – فرهنگی دراذربایجان ایران ، جداسازی این منطقه ازایران والحاق ان به شوروی بود . احسان طبری درخاطرات خودتحت عنوان «کژراهه» می نویسد :

" ... شوروی ها سرانجام نقشه ایجاد انقلاب ملی رادراذربایجان وکردستان مطرح کردند . مبتکراین نقشه میرجعفرباقراف دبیراول حزب کمونیست اذربایجان شوروی بود . وی نقشه تصرف اذربایجان ایران رادرسرمی پروراندواسم ان را«اذربایجان جنوبی » گذاشته بود . باقرف یکباربه صراحت گفته بودکه اگرپنج میلیون سکنه ی اذربایجان جنوبیبه سه میلیون اهالی اذربایجان شمالی ملحق گردند، مایک جمهوری هشت میلیونی خواهیم داشت وهمین افزایش جمعیت ، راه ورودمرابه دفترحزب کمونیست شوروی بازخواهدکرد ."⁽⁴⁾

درکنارعوامل خارجی درشکل گیری بحران اذربایجان زمینه های داخلی را نمی توان ازنظردورداشت . بدون تردیدیکی ازپیامدهای سیاستهای رضاخانی پایمال شدن حقوق ولایات بود . فقدان هرگونه خودگردانی محلی ، موضع تحقیرامیز شاه نسبت به اقلیتهای زبانی وخط ومشی های ضددینی اوبه عنوان عوامل اصلی نارضایتی های محلی به حساب می اید .

سیاست رضاخان درمتمرکزکردن اموربازرگانی کشوردرتهران ، به موقعیت تجاری تبریزلطمه زد .

شهرتبریزاهمیت تجاری خودراازدست دادوعناصرفعال وتاجران این شهربه تهران رفتند . بامهاجرت اینان به تهران ، اذربایجان نیزاهمیت خودرابه عنوان یک کانون مهم سیاسی ازدست داد . شوروی ها موقعیت راازاین هم وخیمترکردند ، چون دردهه ی 1300 به تدریج به صورت ادواری ازدادوستد باایرانیان کاستند وازاین حیث به صادرکننده ، تولیدکننده وعمده فروش خسارات عظیمی واردساختند . ⁽⁵⁾

چنین شرایطی موجب شده بود تادرهریک ازشهرهای اذربایجان وازجمله تبریز ، گروههای کمونیستی به جذب نیرو اقدام نموده وموفقیتهایی بدست اورند .

پاورقی   :

• لوئیس فاوست ، ایران وجنگ سرد(بحران اذربایجان 5 -1324 ) ترجمه کاوه بیات(تهران : دفترمطالعات سیاسی وبین المل ، 1374) ص 15
• Clief polhtical administraltions of the red army
• دیویدبی نیس من ،اذربایجان شوروی وایران ، ترجمه مشاورت اموربین الملل ریاست جمهوری ،ص39
• احسان طبری ، کژراهه (تهران :امیرکبیر،1373)ص66
•  ریچاردکاتم ، ناسیونالیسم درایران ، ترجمه احمدتدین (تهران : انتشارات کویر ، 1371) ص148 

( لازم به ذکراست که مقاله اینجانب در مجله وهفته نامه اذرپیام ، شماره ی301 ، مورخه 13/7/88 به چاپ رسیده است . ودرکنفرانسها وهمایشها نیزازاین مقاله استفاده کرده )  

منابع :(ازمنابع پایان نامه ارشدم )

•   فاوست ، لوئیس - ایران وجنگ سرد(بحران اذربایجان 5 -1324 ) - ترجمه کاوه بیات - (تهران : دفترمطالعات سیاسی وبین المل ، 1374)

• _{کاتم ، ریچارد - ناسیونالیسم درایران - ترجمه احمدتدین - (تهران : انتشارات کویر ، 1371} 

• طبری ، احسان -  کژراهه - (تهران : انتشارات امیرکبیر،1373)

•  بی نیس من ، دیوید -  اذربایجان شوروی وایران -  ترجمه مشاورت اموربین الملل ریاست جمهوری -سال1378