علی نظری‌دوست، مدیرکل طرح بین‌المللی حفاظت از تالاب‌های ایران ۲۰ اسفند در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر اعلام کرد که بودجه مورد نیاز برای به اجرا در آمدن طرح‌های اضطراری نجات دریاچه اورمیه هنوز تامین نشده است.

ستاد ملی مقابله با بحران دریاچه اورمیه، دوم آذر امسال از میان ۴۰ طرح، ۱۲ طرح فوری را به تصویب رساند که برای اجرای آن‌ها به ۴۰ هزار میلیارد ریال بودجه نیاز است. پس از مدتی، این رقم به ۱۸ هزار میلیارد ریال کاهش یافت و مدیرکل محیط زیست آذربایجان غربی دلیل این کاهش را تخصیص اعتباری دانست که از سال‌ها قبل برای برخی از این طرح‌ها در نظر گرفته شده بود.

معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی ۲۹ آذر امسال اعلام کرد بودجه ویژه‌ای از سوی این وزارت‌خانه برای نجات دریاچه اورمیه اختصاص می‌یابد.

کارگروه ویژه نجات دریاچه ارومیه که به ریاست معاون اول رئیس جمهور شکل گرفت و تاکنون جلسه‌هایی هم داشته، طرح‌های مقابله با بحران این دریاچه را در سه محور دسته‌بندی کرده است. صرفه‌جویی دو میلیارد مترمکعب آب در سال و تزریق آن طی پنج سال به دریاچه ارومیه مهم‌ترین راه‌کاری است که از سوی کارشناسان ارائه شده است.

افزایش آب در سطح حوزه آبریز دریاچه اورمیه، محور دوم است که با اجرای طرح‌های مختلفی نظیر بارور کردن ابرها، انتقال آب بین حوزه‌ای، افزایش راندمان آبیاری و تغییر الگوی کشت میسر می‌شود. محور سوم هم افزایش آب‌های زیرزمینی است.

به گفته آقای نظری‌دوست،‌ وزارت نیرو در حال اجرای طرح بارورسازی ابرها است و آخرین گزارش‌ها درباره «وضعیت حوزه‌های آبخیز و طرح‌های پیشنهادی مربوط به آن» به زودی در ستاد ملی صیانت از دریاچه اورمیه بررسی می‌شود.

علاوه بر این مدیرکل محیط زیست آذربایجان غربی «طرح بارور کردن ابرها» را یکی از بهترین گزینه‌ها برای نجات دریاچه ارومیه از وضعیت بحرانی می‌داند و می‌گوید که با اجرای این طرح، راندمان بارش ۱۵ تا ۲۰ درصد افزایش می‌یابد.

با وجود اعلام رضایت مدیرکل طرح حفاظت از تالاب‌های ایران و مدیرکل محیط زیست آذربایجان غربی درباره طرح بارورسازی ابرها، معاون محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست طرح‌های پیشنهادی را «فانتزی» می‌داند و معتقد است: حتی ابری هم بالای سر ارومیه وجود ندارد که بخواهیم بارورش کنیم.

محمدباقر صدوق، چهاردهم اسفند در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر، تنها ۱۰ تا ۱۲ درصد از طرح‌های نجات اضطراری دریاچه ارومیه را مفید و قابل اجرا دانست و تاکید کرد که تنها راه نجات دریاچه اورمیه «مهار تهدید‌های کنونی» است در غیر این صورت دریاچه تا دو سال دیگر به طور کامل خشک می‌شود.

به عقیده او آب دریای مازندران برای ریختن به اورمیه دو هزار متر باید بالا برود و پمپاژ شود که ممکن نیست و انتقال آب رودخانه ذاب به دریاچه اورمیه هم غیرممکن است به همین دلیل می‌گوید: بعضی طرح‌ها فقط روی کاغذ قشنگ هستند.

چه کسی دریاچه را کشت

به گفته این کارشناس ارشد محیط زیست «سدسازی‌های بی‌رویه روی رودخانه‌های ورودی دریاچه اورمیه، خشکسالی‌های پی در پی در سال‌های اخیر و تغییر شرایط اقلیمی» این دریاچه را به بدترین وضع ممکن طی تاریخ حیاتش بدل کرده است.

تمام ۱۸ رودخانه‌ای که در گذشته به دریاچه اورمیه می‌ریخت اکنون دچار مشکل شده‌اند، از سوی دیگر آب دریاچه برای به گردش چرخ کارخانه‌های اطراف و گسترش کشاورزی مصرف شده و کشاورزان برای برداشت محصول بیش از یک بار در سال، منابع آب زیرزمینی را که یکی از تغذیه‌کنندگان اصلی دریاچه بود، از بین برده‌اند.

افزایش نمک، زیست آرتمیا؛ تنها موجود زنده دریاچه اورمیه را مختل کرده است. شش ماه پیش اعلام شد که غلظت نمک در این دریاچه به بیش از ۳۶۰ گرم بر لیتر یعنی به حالت فوق اشباع رسیده و این مسئله سبب مرگ بیش از ۹۰ درصد از آرتمیای دریاچه اورمیه شده است.

آرتمیا موجودی تک‌سلولی از خانواده سخت‌پوستان است که می‌تواند در آب‌های غلیظ و شور زندگی و تولید مثل کند. این جاندار، غذای اصلی پرندگان مهاجر دریاچه اورمیه را تشکیل می‌دهد و منبع غذایی مناسبی برای ماهیان خاویاری است که پرورش آن می‌تواند به منبع در آمدی مناسب برای آذربایجان شرقی بدل شود.

آرتمیای دریاچه اورمیه یکی از هفت گونه شناخته شده آرتمیای دو جنسی جهان با ارزش غذایی مطلوب و بیش از ۵۲ درصد پروتئیت است که هر کیلو تخم آن در بازار جهانی بیش از ۹۰ دلار به فروش می‌رسد.

میان‌گذر به بهای دریاچه

یکی از عواملی که بر تغییر اکوسیستم منطقه و حیات دریاچه اورمیه تاثیر گذاشته و روند مرگ آن را سرعت بخشیده، احداث میان‌گذر اورمیه است. این پل دریاچه اورمیه را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم کرده و در وضعیت طبیعی آبی آن از جمله جریان‌های آبی بستر و غلظت نمک دریاچه را بر هم زده است.

میان‌گذر دریاچه اورمیه به طول ۱۲۷۶ متر، دو مسیر جداگانه رفت و برگشت خودرو‌ و مسیر عبور قطار دارد که با هدف کاهش فاصله ارومیه تا تبریز از ۲۶۰ به ۱۳۰ کیلومتر ساخته شده است.

این میان‌گذر ۲۷ آبان ۱۳۸۷ به نام پل شهید کلانتری با حضور محمود احمدی‌نژاد افتتاح شد. آقای احمدی‌نژاد در مراسم گشایش مسیر اول میان‌گذر اعلام کرد که این سازه پس از انجام مطالعات کامل زیست‌محیطی ساخته شده و برای دریاچه ارومیه خطری ندارد.

نیمه سال ۱۳۷۸، ۲۲۱ نفر از نمایندگان مجلس در نامه‌ای به رئیس‌ جمهور از دولت خواستند که در مورد مشکلات زیست محیطی دریاچه ارومیه فورا اقدام کند، اما وزرات راه به عنوان کارفرمای پروژه ساخت پل میان‌گذر ادعا کرد که بحران به وجود آمده در اکوسیستم دریاچه ربطی به این پروژه ندارد.

مرگ دریاچه؛ مرگ منطقه

از بین رفتن دریاچه ارومیه پهنه‌زاری از نمک با میلیاردها تن بلور نمک ایجاد می‌کند که با وزش باد به شهر تبریز و زمین‌های کشاورزی اطراف انتقال می‌یابد و زندگی در منطقه را مختل می‌کند.

بادهای موسمی، نمک بر جا مانده روی زمین را پخش خواهد کرد و دشت‌های پیرانشهر، سلماس، ارومیه، تبریز، آذرشهر، مراغه، میاندوآب، مهاباد، نقده و اشنویه که از مهم‌ترین مناطق فعالیت کشاورزی و دامداری در ایران هستند و همه اطراف این دریاچه قرار دارند، آسیب جدی خواهند دید.

اراضی دیم و آبی آذربایجان شرقی که در جریان این روند از چرخه کشت خارج می‌شود، حدود ۲۰۴ هزار هکتار است.

۶۱ درصد وسعت دریاچه ارومیه در محدوده آذربایجان‌شرقی قرار دارد و ۲۰ درصد روان‌آب‌های تغذیه‌کننده دریاچه در این استان واقع شده است. رودخانه‌های جاری در استان‌های آذربایجان‌غربی و کردستان بخش دیگری از نیاز آبی این دریاچه را تامین می‌کند.

دریاچه ارومیه که دومین دریاچه بزرگ آب شور دنیا و بیستمین دریاچه بزرگ جهان است، از سال‌ها پیش در معرض خطر بود و در سال ۱۳۸۰ وضعیت آن بحرانی اعلام شد. در این سال کارشناسان از کاهش عمق شش متری دریاچه خبر دادند و در حال حاضر، با گذشت ۹ سال از اعلام وضعیت بحرانی آن، عمیق‌ترین جای دریاچه دو متر عمق دارد.

کارشناسان محیط زیست در سال ۱۳۸۷ هشدار دادند که روند برداشت آب از سفره‌های آب زیرزمینی در اطراف دریاچه باید محدود شود، اما دولت برای تعیین حق‌آبه کشاورزان و جلوگیری از برداشت بی‌رویه آب چاه‌های عمیق اقدام نکرد.

مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی، نهم آبان امسال در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر هشدار داد که دریاچه ارومیه روزهای «بسیار بحرانی» را می‌گذراند و با ادامه این روند، این دریاچه تا سه سال آینده و در حالت خوش‌بینامه تا پنج سال آینده به طور کامل خشک و نابود می‌شود.

به گفته حسن عباس‌نژاد، تا کنون بیش از ۶۰ درصد از مساحت دریاچه ارومیه به طور کامل خشک و به شوره‌زار تبدیل شده است.

در شرایط طبیعی آب دریاچه ارومیه باید ۳۴ میلیارد مترمکعب باشد، درحالی که تاکنون بیش از ۲۰ میلیارد مترمکعب آب این دریاچه از بین رفته است.

پس از اعلام وضعیت بحرانی این دریاچه، نهادهای بین‌المللی برای حفظ آن به کمک ایران آمدند. در حال حاضر صندوق تسهیلات جهانی محیط زیست و دفتر عمران سازمان ملل متحد برای احیای دریاچه ارومیه با ایران همکاری می‌کنند و دفتر طرح حفاظت از تالاب‌های ایران برای ارائه گزارش نهایی درباره وضعیت تالاب‌های ایران تنها تا سال ۲۰۱۲ مهلت دارد.