پان ترکیسم و پان آذریسم (قسمت اول)

1)      پان ترکیسم چیست و چه زمانی پدید آمد؟

پان ترکیسم عقیده ای مبتنی بر اتحاد کلیه اقوام وملل ترک نژاد آسیای مرکزی و قفقاز است و هدفش ترکی کردن تمام ملتهای غیر ترک و ایجاد سرزمینی واحد برای ترکان در دنیاست.پیدایش نظریه پان ترکیسم که در اواخر قرن نوزدهم واوایل قرن بیستم شدت گرفت ناشی از یکسری عوامل سیاسی و اقتصادی امپراتوری عثمانی ، وجود اختلافات جهانی و منطقه ای قدرت های بزرگ و برخورد منافع آنها در مناطق مهم بالکان ، خاورمیانه و آسیای مرکزی بود. لذا سابقه اندیشه  پان ترکیسم به دوران عثمانی بر می گردد.

2)      پان آذریسم و رابطه آن با ایران ؟

                پان آذریسم نسخه ایرانی پان ترکیسم است. پان ترکیسم و پان آذریسم مقوله ای چند لایه است که هم به رقابت قدرتهای بزرگ مربوط میشود وهم دلایل جامعه شناختی و تاریخی دارد. پان آذریسم در ایران در 21 آذر 1324 نمود اصلی یافت و آن زمانی بود که سید جعفر جواد زاده مشهور به «پیشه وری» با تاسیس فرقه دموکرات در تبریز ودر چارچوب بازی های شوروی در ایران در جنگ جهانی دوم اعلام استقلال کرد  وخط آهن تهران به اروپا رابست و نوعی جمهوری فدرال تشکیل داد.وی با سوزاندن کتب فارسی دستور داد به زبان ترکی نوشته و تدریس شود که البته این غائله یک سال بعد با ورود ارتش ایران به تبریز پایان یافت.

3)      چه رابطه ای میان پان آذریسم وپان ترکیسم وجود دارد؟

              سابقه پان آذریسم نهایتا به تاسیس اولین جمهوری آذربایجان در سال1918م برمی گردد وبیشتر اتحاد آذری ها وبه اصطلاح آذربایجان بزرگ را در نظر دارد ، در حالیکه پان ترکیسم مسئله ایجاد ترکستان بزرگ را مورد توجه قرار داده است. هم اکنون ایندو جریان همسو با یکدیگر فعالیت دارند و هردو آنها اولین عامل اتحاد را در زبان می دانند. ناظران سیاسی معتقدند پان ترکیست ها اجرای اهداف پان آذریسم را گامی در جهت تحقق ایده های پان ترکیستی می دانند.جریان پان آذریسم رهبری و حرکت مستقلی برای خود ندارد بلکه توسط پان ترکیست ها ومحافل ملی گرای ترکیه هدایت میشود. ترکیه طی سالهای گذشته کوشیده است تا با ساخت برنامه های تلویزیونی وانتشار کتاب در راستای ایده پان آذریسم گام بردارد.

4)      تئوریسین های پان ترکیسم چه کسانی هستند؟

       «ضیاء گوگ آلپ» ملقب به پدر پان ترکیست ها ، احمد آقایف و یوسف آکچورا  از جمله نظریه پرداران اندیشه پان ترکیسم هستند. با این وجود ریشه اصلی تفکر پان ترکیسم توسط قدرتهای بیگانه مطرح شد بطوریکه نظریه پردازان مهم اندیشه پان ترکیسم غیر ترک بودند از جمله سه یهودی اروپایی که برنارد لوئیس ، خاورمیانه شناس معروف، آنها را الهام بخش ملی گرایی ترکان میداند که عبارتند از: آرتر لملی دیوید (انگلیسی) ،دیوید لئون کوهن (فرانسوی) و ارمینوس وامبری (مجارستانی) که بیشتر از دیگران در ایجاد ناسیونالیسم ترک وعرب نقش داشت. در سال1904م یوسف آکچور اوغلو ، رساله تحت عنوان «اوچ طرز سیاست» (سه شیوه سیاست) منتشر کرد که به تدریج اهمیتی در مقام مانیفیست پان ترکیسم یافت.

5)      31 دسامبر چه روزی است و دلیل نامگذاری آن چیست؟

               به ابتکار حیدر علی اف ، رئیس مجلس وقت جمهوری خود مختار نخجوان در16 دسامبر1990 شورای عالی این جمهوری مصوبه ای تصویب کرد و31 دسامبر را روز همبستگی آذری های جهان اعلام کرد. در سال1989 عده زیادی از مردم آذربایجان که تحت سیطره کمونیست ها از ارتباط با دنیای خارج و هم کیشان خود محروم شده بودند به پا خواستند و به طرف ایران حرکت کردند و استحکامات مهندسی وسیم خاردارهایی که مردم آذربایجان را از ایران جدا میکرد خراب کرده وبا عبور از رود ارس برای ملحق شدن به ایران تلاش کردند ولی کمونیست ها با توسل به زور به کشتار مردم جمهوری آذربایجان دست زدند. کشتاری که منجر به جریحه دار شدن تمام آذر ی های جهان گردید. بعد ها نیز شورای عالی ج. آذربایجان مصوبه ای همانند مصوبه جمهوری خود مختار نخجوان تصویب کرد. بدین ترتیب از سال1991 تا کنون هر سال درجمهوری آذربایجان 31 دسامبر به عنوان روز عید و روز همبستگی آذری های جهان جشن گرفته میشود.جمهوری آذربایجان مستقل تکیه گاه اصلی و اساسی همبستگی آذری های جهان می باشد. برگزاری اولین کنگره آذری های جهان در 21نوامبر 2001 در باکو و تاسیس کمیته امور آذربایجانی های مقیم خارج در جولای2002 از جمله اقدامات صورت گرفته است.

6)      کشورهای مورد هدف پان ترکیسم کدام ها هستند وموضع ایران در این باره چیست؟

              علاوه بر ایران، کشورهای ارمنستان، گرجستان، روسیه ، چین ،بلغارستان وقبرس نیز مورد هدف پان ترکیسم هستند. جمهوری اسلامی ایران ترویج تفکرات پان ترکیستی را عاملی خطرناک در برابر امنیت و منافع ملی خود قلمداد کرده و طرح چنین مسائلی را موجب تشدید احساسات ملی گرایی و مطرح شدن جدایی استان آذربایجان ایران و وحدت به اصطلاح دو آذربایجان  می داند. واقعیت این است که تبلیغات منفی بر علیه ایران در جمهوری آذربایجان اقدامی سازماندهی شده است که دارای سابقه دو قرنی می باشد وبه پس از انعقاد قراردادهای گلستان(1813) و ترکمنچای(1828) برمیگردد.

            برگزاری کنگره های آذرهای جهان که در آن تعداد کثیری از عناصر ضد ایرانی به اظهاراتی درباره تحریف تاریخ ایران وآذربایجان وتعیین تکلیف برای آذری های ایران دست می زنند باعث شده است که جمهوری اسلامی ایران خواهان توضیح مقامات باکو در این زمینه باشند. ایران اسلامی تلاش دارد تا در راستای سیاست تنش زدایی ، روابط حسنه ای را با تمام کشورهای منطقه بر اساس اصل عزت ، مصلحت  ومنافع دو جانبه و منطقه ای برقرار نماید ودر این میان کشور آذربایجان بدلیل اشتراکات فراوان خود با ایران دارای جایگاه ویژه ای است .

7)      موانع پیش روی سیاست های پان ترکیستی کدامند؟

          الف) موانع جغرافیایی: عدم وجود ارتباط جغرافیایی پان ترکیست ها بدلیل بریده شدن این ارتباط توسط ارمنستان و کوهستان های زنگزور که این عمل باعث شده است تا پان ترکیست ها تلاش نمایند با دامن زدن به مسائل قومی در ایران، این ارتباط را از طریق آذربایجان ایران برقرار نمایند. لازم به ذکر است که عدم موفقیت پان ترکیست ها در این مسیر باعث توجه آنها به حل مناقشه قره باغ و جابجایی اراضی بین آذربایجان و ارمنستان جهت ایجاد ارتباط جغرافیایی مذکور شده است. طرح گوبل(سناتور سابق آمریکایی ویکی از رجال بنیاد دیل کارنگی) در این راستا می باشد که شدیدا توسط آمریکا حمایت می شود.

           ب) موانع منطقه ای : مخالفت کشورهای روسیه ، چین، گرجستان وایران با ایده های پان ترکیستی از جمله موانع منطقه ای است که در برخی از مواقع به همکاری مشترک میان آنها منجر شده است همانند همکاری مشترک میان ایران ، روسیه وچین در چهارچوب نهادهایی مثل سازمان شانگهای که بدون تردید پیامدهای منفی زیادی را متوجه پان ترکیست ها می کند.تیرگی روابط جمهوری های ترک زبان با ترکیه از دیگر موانع منطقه ای می باشد نظیر اختلاف و روابط نامطلوب ترکیه و ترکمنستان بر سر مسئله ترانس خزر از سال 2000 تا کنون.

            ج)موانع فرا منطقه ای : همانند مخالفت نهادهای بین المللی بویژه سازمان ملل بر اساس منشور خود با پیگیری سیاست های قوم گرایانه افراطی، گسترش روند جهانی شدن وتمایل کشورهایی مثل ترکیه جهت الحاق به اتحادیه اروپا که عملا با پیگیری مسائل قومی همخوانی ندارد.

8)      ماهیت پان ترکیسم و نقش عوامل خارجی در تبلیغ آن چیست؟

                به نظر محققان اندیشه پان ترکیسم و پان آذریسم در جمهوری آذربایجان و ترکیه قبل از اینکه ایده ای درون زا باشد ، ایده ای برون زا بوده ویکی از ترفندهای استکبار غرب برای مقابله با ایدئولوژی اسلام و نیز از بین بردن وحدت امت اسلام است. ناسیونالیسم قومی ایده جدید غرب جهت ضربه زدن به جهان اسلام می باشد تا هم اکنون رویایی را که در طول تاریخ با جنگهای صلیبی نتوانست تحقق بخشد عملی سازد. همسایگی ایران اسلامی با آذربایجان از یک سو و روابط بسیار نزدیک باکو و تل آویو از سوی دیگر موجب شده تا عوامل رژیم صیونیستی بر اساس یک رویای واهی جهت ایجاد آشوب قومی در ایران به مقامات آذری فشار آورند و مخصوصا پس از حوادث یازدهم سپتامبر ، صهیونیست ها و امریکایی ها مجددا این پروژه را فعال کرده ودر جهت عملی شدن آن تحرکاتی را انجام دهند.

             همچنین قفقاز به عنوان منطقه ای استراتژیک و دارای ذخایر عظیم انرژی که در بین ترکیه و روسیه و ایران قرار گرفته است، شناخته می شود. غرب امیدوار است که در قرن21 وبا استفاده از ضعف کشورهای منطقه ماورای قفقاز، حضور اقتصادی، سیاسی ونظامی خود را تثبیت کند.ودر این شرایط، حمایت از پان ترکیسم از اهداف دست اول سازمانهای اطلاعاتی آمریکا و ترکیه در قفقاز است چرا که آمریکا برای کنترل منابع نفت وگاز منطقه و راههای انتقال آن به غرب و نیز تضعیف نیروهای مترقی با توجه به شرایط قومی مذهبی و دیگر ویژگی های منطقه به همکاری نیروهای وابسته محلی احتیاج دارد.

    باید اضافه کرد که کشورهای اروپایی در سطح پایین تر از آمریکا واسراییل تلاش دارند  تا از مسئله قومیت ها جهت اخذ امتیاز از ایران استفاده کنند، سیاستی که سالها در مسئله کردها و حتی علیه ترکیه نیز به کار بردند. استقبال برخی از نهادهای اروپایی نظیر شورای اروپا از طرح نقض حقوق آذری های ایران نشان دهنده این واقعیت است. علاوه بر این بیشترین تعداد گروههای پان آذریستی در کشورهای اروپایی مستقر هستند. سوئد نمونه این مراکز است که کنگره آذریهای جهان در آن کشور فعالیت میکند.

9)        به عنوان نتیجه گیری، مهمترین اهداف طرح ایده پان ترکیسم و پان آذریسم کدامند؟      

                     مسئله پان آذریسم یا به اصطلاح اتحاد دو آذربایجان پس از فروپاشی شوروی به طور جدی مطرح شد اما واقعیت این است این ایده توسعه طلبانه بیشتر توسط روسها وکمونیست ها با اهداف ذیل بویژه درهنگام تاسیس فرقه دموکرات آذربایجان درسال 1324 ه.ش مطرح گردید:

               الف)     جایگزین کردن احساسات ضد ایرانی به جای احساسات ضد روسی در بین مردم آذربایجان جدا شده از ایران ومسلمانان قفقاز با تبلیغ این امر توسط کمونیست ها که طی قراردادهای گلستان و ترکمنچای ، آذربایجان واحد بین تزارها و روس ها تقسیم شد وبرای برخورداری مردم آذربایجان جنوبی (ایران) از مزایای زندگی کمونیستی ، باید آذربایجان ایران به آذربایجان شمالی (شوروی) ملحق شود. البته مطالعه دقیق تاریخ، تحریف کامل این مطلب توسط کمونیست ها را نمایان می سازد زیرا امضا کنندگان قراردادها، رژیم پادشاهی ترکان قاجار بودند و نه فارس ها که قومی همانند سایر  اقوام ایرانی هستند.

ب‌)        ایجاد تغییرات فرهنگی در قفقاز و آذربایجان جدا شده از ایران به سود فرهنگ روسی و برعلیه فرهنگ اسلامی ایران مانند تغییر الفبا ومبارزه با زبان فارسی و عربی.

ت‌)        ایجاد گسست فرهنگی بین ایران و قفقاز به خصوص میان ایران وآذربایجانی های جداشده از ایران که به رغم جدایی جغرافیایی ، ازلحاظ فرهنگ، مذهب، زبان و پیشینه ادبی و تاریخی جزیی از ملت ایران محسوب می شوند وشاعران بزرگی مثل نظامی گنجوی وخاقانی وشیروانی از میان آنان برخواسته اند.

ث‌)        مشغول کردن مقامات ومسئولان ایرانی به رفع خطر تجزیه مجدد ایران وبه انفعال کشانیدن آنان در قبال سرنوشت مسلمانان قفقاز.

ج‌)         استفاده از اندیشه آذربایجان واحد در ترکیب جمهوری های شوروی وتجزیه ایران به عنوان اهرم فشار برای اخذ امتیازات اقتصادی سیاسی  بویژه در دوران جنگ سرد و در زمان حاکمیت رژیم پهلوی که ایران  تحت سلطه آمریکا قرار داشت.

 نکته قابل توجه این است که آذری های ایران در طول تاریخ ، از جنگ پر افتخار چالدران ومقاومت دلیرانه در برابر توسعه طلبی ترکان عثمانی ، واقعه مشروطیت و حرکت به سوی تهران ونیز در جریان  انقلاب اسلامی ثابت کرده اند که تحت هیچ شرایطی روحیه جدایی طلبی ندارند. اما پان ترکیست ها وپان آذریست ها تلاش دارند چنین القاء نمایند که در طول تاریخ یک جنبش سراسری و روحیه جدایی طلبی در ایران وجود داشته است.