روانشناسی فضانوردان (2)

اهمیت و ویژگی‌های روان‌شناسی فضایی

روان‌شناسی، به طور خلاصه، مطالعه علمی رفتار و فرایندهای ذهنی است. وقتی صحبت از علم روان‌شناسی به میان می‌آید، به این مفهوم است که اصول، قواعد و قوانین حاکم بر رفتار آدمی در تمامی جنبه‌ها، با استفاده از روش‌های علمی مطالعه می‌شوند. اگر امروز بگوییم که بی‌اطلاع از روان‌شناسی نمی‌توان امور خود را گذراند، نباید موجب شگفتی شود. این شاخه از علوم، تقریباً در تمام عرصه‌های گوناگون زندگی انسان‌ها مورد توجه متخصصان امر قرار گرفته است. در این رشته، سوالات متعددی مطرح می‌‌شود که برخی از آنها عبارتند از:

و سوالات بی‌شماری که به واسطه پیچیدگی‌های انسان همواره در گذر زمان و بنا به شرایط زمانی و مکانی در حال تغییر است.

 با توجه به این که روان‌شناسی، علمی پیچیده و گسترده و مرتبط با تخصص‌ها و زمینه‌های متعدد است، هر مبحثی از علم و فناوری موجب رشد شاخه‌ها و زیرشاخه‌هایی از علم روان‌شناسی می‌شود که از آن جمله، می‌توان به زیرشاخه روان‌شناسی فضانوردی اشاره کرد. بر اساس تحقیقات انجام شده در مراکز فضایی معتبر دنیا، این نتیجه حاصل شده که علم روان‌شناسی در کنار توسعه فناوری فضایی، از جایگاه ویژه‌ای در علوم فضایی و فضانوردی برخوردار است و مدیران ارشد سازمان‌های فضایی به این موضوع واقف شده‌اند که یکی از رموز دستیابی به پیشرفت‌های اساسی در عرصه فناوری فضایی، پرداختن به شرایط روحی- روانی و جسمانی در کنار پرورش علمی فضانوردان و سایر متخصصین علوم فضایی است.

نقطه شروع تاریخ روان‌شناسی فضایی مانند فیزیولوژی وپزشکی فضایی، به سفر اولین انسان به فضا بازمی‌گردد. یوری گاگارین اولین کسی بود که از بین حدود یکصد خلبان برتر نیروی هوایی شوروی سابق برای این ماموریت انتخاب شد. وی تنها 108 دقیقه در داخل یک کپسول، محیط فضا را تجربه کرد. در ابتدای عصر فضا، فضانوردان همگی مردانی قوی و تنومند بودند که معمولاً از بین ورزیده‌ترین خلبانان نیروی هوایی انتخاب می‌شدند و تنها تعداد معدودی زن توانستند در زمره پیشگامان فضا قرار گیرند. ماموریت آنان اغلب به حضور بسیار محدود در فضا و انجام چند ماموریت نمایشی، مثلاً راهپیمایی در فضا، و سپس بازگشت به زمین خلاصه می‌شد. 

در آن زمان، اگرچه مسائل فیزیولوژیک و بدنی فضانوردان مورد توجه قرار می‌گرفت، مباحث مربوط به روان‌شناسی بیشتر به آمادگی‌های روانی قبل از پرواز محدود می‌شد. البته قابل توجه است که در ابتدای عصر فضا، فضانوردان به دلیل ابتدایی بودن سامانه‌‌ها و فناوری فضایی فشار کاری بیشتری را به نسبت امروزه تحمل می‌کردند و قاعدتا فشار روحی و روانی بیشتری نیز به ایشان وارد می‌شد، اما به هر حال، مدت زمان ماموریت‌ها بسیار کوتاه بود.

با توسعه و گسترش فعالیت‌های فضانوردی و مطرح شدن سفرهای فضایی (مانند سفر به ماه) و همچنین ساخت ایستگاه‌های فضایی، ماموریت‌های فضانوردان رفته رفته از انجام یک ماموریت در مدت زمانی محدود خارج می‌شد و به سمت ماموریت‌های چندمنظوره با مدت زمانی چند روز تا چند ماه می‌رفت. بنابراین، عوامل مهم دیگری نیز وارد حوزه فضانوردی شدند که لزوم توجه به مبحث روان‌شناسی را بیشتر می‌کرد. در نهایت، فضانوردی از ماموریت‌های چند ساعته فضایی به سمت «زندگی» در فضا سوق پیدا کرد و این نقطه اصلی برای توجه بیشتر به روان‌شناسی فضانوردان بود. قاعدتاً روان‌شناسی زندگی انسان بر روی زمین با روان‌شناسی زندگی در کپسولی با فضای محدود، بسیار متفاوت خواهد بود (تصویر 1).