ارس یا آراز...کدام یک صحیح است؟

مدتی است برخی با طرح این موضوع که نام برخی مناطق در آذربایجان در طول دوران پهلوی عوض شده است به تحریک احساسات قومی مردم میپردازند.البته خدا رو شکر پس از پیروزی انقلاب این رویه متوقف شد و حتی نامهای قدیمی مثل انزلی و ارومیه جای نامهای پیشین رو گرفت.حتی نام بندر شاه به بندر ترکمن و اسپید دژ به آق قلا تغییر یافت.ولی در دوره پهلیوی برخی نامها واقعا عوض شده اند مثلا ساوجبولاغ به مهاباد یا صائین قلعه به شاهین دژ تغییر کرده.برخی نیز یا اصلا تغییر نکرده یا نام دوم همان محل رسمی شده.

مثلا نام نقده که در ترکی به آن سولدوز هم میگویند ، در نقشه های قدیمی نیز موجود است و نامی که کاملا تغییر کرده باشد به نظر نمیرسد و نقده نیز وجه تسمیه اش مشخص نیست و چه بسا ترکی یا حتی مغولی و نوغادای از نام حاکم مغول آن منطقه باشد.همچنین بسیاری از نامها اصولا فارسی نیستند و تغییر آنها به فارسی درست نیست.مثلا نام سبلان و ارس اصولا واژه هایی فارسی نیستند و نمیتوان معنی در فارسی دستکم برای آنها جست.

ولی موضوع مورد بحث من نام رود ارس است...ارس از گذشته با نامهای گوناگونی خوانده میشود...ارامنه به آن آراست () میگویند در سنن ارمنی این رودخانه به نام نوه بزرگ خاندان افسانه‌ای ارمنی هایک گذاشته شده است. که احتمال دارد برگرفته از زبان نیاایرانی *Raxša- که یعنی «تیزرو»، «آنچه به سرعت جریان دارد»   باشد.

یونانیها به آن آراکسس Araxes میگفتند.در منابع عربی نیز از آن با نام نحر رس یاد شده که با افزودن رس به شکل الرس یاد شده است.

علی بن ابراهیمی قمی که از قدمای مفسرین شیعه می باشد می گوید( الرس نهری  به ناحیه آذربایجان)

برهان قاطع نیز گوید که (رس) نام رودخانه ایست که به ارس اشتهار دارد.

نقشه زیر از زمان خلفای عباسی است در آن رود ارس نوشته است.

نقشه ای که ابن حوقل که بیشتر از هزار سال پیش کشیده است و آن نوشته است نهر الرس:

اروپاییها نیز آن را در نقشه هاییشان aras مینوشتند مثال نقشه زیر از سال 1747 میلادی در دوره نادر شاه افشار قراخلو است:

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8e/Aras_River_in_Persian_%28IRAN%29_Empire_1747_map.JPG

در اشعار کهن فارسی نیز نام این رود آمده است:

نظامی گنجوی که تمام عمر را در همان نزدیکی رود ارس زیسته اینگونه مینیوسد:

ارس را در بیابان جوش باشد

چو در دریا رسد خاموش باشد

مولانا نیز اینطور مینویسد:

ارس بنالید از درد حال و قصه من

به تیزی دم من بود و پری غم من

برخی میگویند رس قومی باستانی بوده که در این ناحیه زندگی میکرده و البته نه ترک و نه ایرانی تبار نبوده است.

"در کتاب صافی ذیل تفسیر آیه چهل (37) سوره فرقان به نقل ازکتاب (عیون) و به نقل از حضرت علی (ع) آمده است:  ای برادر تمیمی ، داستان آنان « اصحاب رس »از این قرار است که آنان قومی بودند درخت صنوبر را که آنرا( شاه درخت ) می خواندند پرستش می کردند، این درخت را (یافث ابن نوح) کاشته بود در کنار چشمه ی که (روشاب) نام داشت ، آنها ، اصحاب رس نامیده شدند بدین سبب که آنان پیغمبر شان را زنده بگور کردند، این واقعه بعد از سلیمان بن داود بود اصحاب رس دارای دوازده قریه درکنار نهری بودند که آنرا نهر رس می نامیدند...."

به نظر میرسد آراز هم شکل ترکی شده ارس است که طبق هماهنگی اصوات در زبان ترکی منطقی هم به نظر میرسد.نه ارس در فارسی معنی دارد نه آراز در ترکی بنابراین این رو به هیچ عنوان تغییر نام نداده و چیزی نبوده که قبلا نامی دیگر داشته و اکنون عوض شده باشد.در واقع احتمال دارد ارس نامی غیرترکی و غیرایرانی است که ریشه از دوره باستان دارد.

//