تاریخچه ضریح مطهر شمس هشتم(ع)

ضریح افسونگر نگاه ‏ها، رمز آشنایی ها ، محرم رازها، برق چشم ‏ها و تکیه‏ گاه دست ‏ها و سرزمین اشک‏ هاست. ضریح چشم انداز نگاه‏ های مشتاقی است که دل ‏های آگاه، از پنجره‏ های آن، افق دور دست آشنایی و صمیمت را می نگرند. ضریح منظر جان‏ های امیدواری است که دیدگان، از ورای آن فروغ سپیده دمان روشنی و رهایی را می بینند.

دست ‏های نیاز، به سوی ضریح قامت می ‏بندند و در پنجره‏ های آن خود را به توسل و طلب قفل می زنند. دیدگان خسته به درخشش پر فروغ آن جلا می یابند و دل ‏ها به جذبه پر کشش آن بر می آشوبند . در برابر ضریح این مرز پیوند با ملکوت، دیوارهای پیوند با ملکوت، دیوارهای جدایی همه به یک باره فرو می ریزد و دل ‏ها عقده می گشایند و نا گفتنی ترین سخنان خویش را در هاله‏ هایی از رمز و راز با امام و مقتدای خویش در میان می گذارند. به راستی چه توانی و کدامین قلم و بیانی است که بتواند ضریح را توصیف کند و از این رمز دلدادگی و صمیمیت و یگانگی ، سخن ساز کند.

روشن نمودن این مطلب که از کدام زمان و دورانی ضریح شکل کنونی را یافت و بدین صورت ساخته و پرداخته شده است، به دلیل عدم وجود مستندات تاریخی و اختلاف گفته ‏ها و ابهامات موجود در منابع و مآخذ تقریبا میسر نیست. ساخت ضریح هم چون هر پدیده و مصنوع دست انسان از مرحله ‏ای آغاز شده و با گذشت زمان سیر تحول و روند تکاملی خود را طی کرده تا به صورت فعلی رسیده است. می توان گفت سنگ بنای ضریح ، همان سنگ مرقد نخستین، که برای تعیین مدفن منور امام ، بر زمین نصب شده بوده است. از زمان صفویه تا کنون تعداد چهار ضریح بر مرقد منور امام جای گرفته است :

ضریح اول : اولین ضریح، ضریحی چوبی و تسمه ‏های فلزی ، با پوشش طلا و نقره بوده است که در اواسط قرن دهم یعنی در دوران شاه طهماسب صفوی به سال 957 ه.ق ساخته و بر روی صندوقچه چوبی نصب شده است. در کتیبه دور این ضریح سوره « هل اتی » به خط ثلث شیوا مکتوب بوده و در کتیبه طلایی سر در ضریح ، تاریخ نصب آن ضریح به این شرح نوشته بوده است : به توفیق الهی و تأیید پناهی و ائمه معصومین صلواة الله علیهم اجمعین، طهماسب بن اسماعیل از صفوی موضع این محجر طلا در این موضع عرش اعتلا موفق و مؤید گردید. (سنه 957)

در سال 998 عبد المؤمن خان ازبک، پس از قتل عام مردم خواهان، ما یملک و اموال آنان را به یغما می ‏برد، در این غارت بخشی از اموال آستان مقدس هم چون قندیل‏ های طلا ، کتب و قرآن ‏های نفیس خطی از جمله قطعه الماس و به درشتی یک تخم مرغ و میل طلایی که به فرمان شاه طهماسب بر فراز ضریح مطهر نصب بوده است همراه تعدادی از فرش‏ های آستان مقدس به تاراج و به هرات و بخارا برده می شود . در سال 1311 که صندوق طلای مرقد منور عوض می شود ، به دلیل فرسودگی پایه‏ ها ، ضریح مذکور برچیده شده ، طلا و نقره و جواهرات آن از چوب‏ها جدا و به خزانه مقدس منتقل می شود.

ضریح دوم : ضریح مرصع فولادی، معروف به ضریح نگین نشان است، که در سال 1160 ه.ق به آستانه مقدس تقدیم و نصب شده است. بر اساس شواهد تاریخی ، واقف ضریح ، شاهرخ فرزند رضا قلی میرزا فرزند نادرشاه افشار و نوه شاه سلطان حسین صفوی است. ضریح نگین نشان که اکنون در زیر ضریح کنونی جای دارد از فولاد ساخته شده دارای قبه‏ های مزین به یاقوت و زمرد است ، بر هر یک از قبه ‏های مربع مشبک آن که تقریبا به دو هزار قبه می رسد روی صفحه طلای ضخیمی چهار قطعه یاقوت و یک زمرد نصب شده است. در کتیبه ‏ای که بالای در ورودی ضریح به خط نستعلیق وجود دارد چنین آمده است : « نیاز رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوار این آستان ملک پاسبان ، سبط سلطان نادر شاهرخ شاه الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان بوقف و نصب این ضریح و قبه‏ های مرصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید، سنه 1160 قمری». در زمان تولیت میرزا سعید خان برای مصون ماندن نذورات و جواهرات داخل ضریح مطهر شبکه و پوشش مطلایی روی ضریح منور قرار می گیرد.

ضریح سوم : در عصر سلطنت فتحعلی شاه قاجار ضریحی فولادی و ساده به ابعاد 3*4 و ارتفاع 2 متر، ساخته و روی ضریح نگین نشان نصب می‏شود. سقف این ضریح با چوب ‏هایی که با ورق طلا، طلاب کوب شده بود پوشش یافت، و در طرف پایین پای مبارک در مرصع تقدیمی فتحعلی شاه قاجار نصب شده بود. یک طوق طلای جواهر نشان در وسط و دو گل‏ جواهر نشان در دو طرف آن قرار داشت، این ضریح تا پایان نیابت تولیت دکتر سید فخر الدین شادمان بر جا بود. در سال 1330 شمسی نائب تولیت وقت آقای سید جلال الدین تهرانی تصمیم می گیرد که این ضریح را برچیده و به جای آن ضریحی از طلا و نقره ساخته نصب کند، نقشه های اجرایی و مقدمات کار آماده می شود. اما به دلیل دگرگونی اوضاع عمومی و اجتماعی کشور کار معوق می ماند .

ضریح چهارم : چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به (شیر و شکر) است که در سال 1338 خورشیدی ساخته شده و پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه روی ضریح نگین نشان نصب می شود و اکنون بر روی سقف ضریح از داخل این دو بیتی نوشته شده:

هاتفی وصف این ضریح بگفت

عجز الصانعون عن صفتک

بهر تاریخ دور معنی سفت

ما عرفناک حق معرفتک

که به حساب ابجد از مجموع حروف مصراع چهارم عدد 1379 ق بدست می آید که تاریخ نصب ضریح می باشد.

ضریح پنجم : ضریحی است یک پارچه و دارای صلابت و استحکام و تمامی گلبرگ‏ ها و نقش‏ه هائی که در آن به کار رفته است دارای بار فکری و فرهنگی و منتقل کننده پیام نظام مقدس جمهوری اسلامی است. ضریح جدید، زیور سوره مبارکه یاسین و هل اتی و اسماء و صفات الهی و با خط بسیار زیبایی آراسته شده است و قسمت داخلی آن نیز تماما خاتم کاری اصل است، در ضریح جدید مجموعه‏ ایی از اصلی ترین و بدیع‏ترین آفرینش ‏های هنر اسلامی به کار رفته و برگ زرینی است در تاریخ انقلاب اسلامی . کار ساخت آن پس از پنج سال مطالعه و تحقیق و ارایه طرح ‏های مختلف از اواخر سال 72 آغاز شد و نصب آن همزمان با آخرین غبار روبی که در تاریخ 21/10/79 انجام شد آغاز گردید و چهل روز به طول انجامید .