سمیتگو

صبر اولسا کونول، قیش دا گئده ر، شخته ده، قاردا
بایرام دا گلر، آردیجا بولبولده، باهاردا
بیر آزجا گولوم سن بو غم فرقته دؤزسن
هیجراندا چاتار باشا، گلر نازلی نیگاردا

سمیتگو

سمیتگو

زهره وفایی

شکاک آدیندا بیر نئچه ائولی ائل ، 1280 نجی گونش ایللرینده بو گونکو سوریه آدلانان اولکه نین شمال شرق یئرلرینده بیر کوچری ائل کیمی یاشایردیلار. اونلارین ایش لری مالدارلیق و آل – وئر ( چرچی لیق ) اولاراق ، کوچ حالینده ، سوریه یئرلریندن گئچیب و بو گونکو عراق اولکه سینین شمال سرحدلرینه گلمیش لر . 1297 نجی گونش ایللرینده دونیا بیرینجی محاربه زامانیندا ، تامام اولکه لر دارماداغین اولدوغو یئرده ، ان آغیر ضربه عثمانلی امپراطورلوغونا دئیمیش دیر . اون لار اولکه بو امپراطورلوقدان آیریلارکن ، اورتا آسیا و شرق آوروپا و قافقاز یئرلری بیر بویوک اتنیک و سیاسال دئیشیک لیک لره شاهد اولموش لار . شهرلر و کند لر مختلف اردولار و قوشون لار ساریسیندان باسیلیب و تالان اولوردو . آنجاق شهرلر بئله امن سیز اولدوغو حالدا ، کوچری ائللر و دئمک یئری – یوردو بللی اولمایان ائللرین احوالی نه قده ر پوزغون اولورموش ، بللی بیر سوزدور . شکاک ائلی بو ائللردن بیری اولاراق ، ایران و عثمانلی سرحدلرینه سورونرکن ، داها مالدارلیق ائتمه یی ترک ائدیب و زامان لا موناسب ، چال چاپ ائتمه یی اوزلرینه بیر صنعت کیمی سئچمیش لر ! اونلار بئله دیرگین احوالاتدان فایدالاناراق چهریق قالاسی و چئوره سینی اوزلرینه گوتوروب و ایران – عثمانلی سرحددینده قرار تاپیرلار . دئدییمیز بو تاریخ ده ایران پادشاهی مظفرالدین شاه قاجاردیر و آذربایجان والی سی نظام السلطنه دیر . سرحدلردن آشان مسافرلر و ائللر فریادی ، شکاک لارین چال چاپ و قتلی غارت لریندن ، نهایت نظام السلطنه نین قولاغینا چاتیر و او بیر اردو شکاک لاری یئرلرینده اوتورتماق ایچون سرحدده گوندریر . اردو باشاریلی اولوب و اونلاری حاصارا سالیر و شکاک لار داها چال چاپ ائتمه دیک لرینه سوز وئریر و بو سوزه ضامن ، جعفر آدلی بیر باشچی لاریندان تهرانا گوندریرلر . آمما نه شکاک لار صنعت لریندن ال چکیرلر و نه تهران اونلارا سوز وئردیی کیمی قالیر و جعفر تهران دا هلاک اولور . اونون قارداشی اسماعیل ، شکاک دیلینده سمیتگو دئیله ن ، بو دونه قارداشی قانینا قصاص دئییب و داها هیزلی مئیدانا گلیر . او ، قارداشی انتقامینا غربی آذربایجان شهرلرینه و کندلرینه هجوما باشلاییر. آز زامان دا چهریق چئوره سینده اولان هر نه کند و اوبا و آوادانلیق تالانلانیر و اهالی سی یا هلاکته چاتیر و یا اورمویا قاچیرلار . ایران و عثمانلی سرحد کند و شهرلرینده یاشایان مسیونرلر – کنسول لار – ماژورلار…. کیم و کیم لر بئله موناسبت لردن آرتیق فایدالانماق ایچون بیر بیرینده ایره لی سوروب و دئمک سمیتگو نو هر تهرله حمایه ائتمه یه باشلادیلار . آمریکالی مستر داد اونلاردان بیری دیر . 1297 نجی ایلده اورمو والی سی سردار فاتح بللی اولور آمما تبریز و اورمو خالقی اونون خاین اولماغین بیلیب و ایش باشینا گلمه ینه مانع اولولار . آمما تهران اونا گوره اصرارلی دیر و نهایت فاتح اورمویا گلیر و ایلک گونلرده سمیتگونو یانینا چاغیریر و اونو عزیزله ییر ! ایندی فاتح سمیتگویله بیرلیک ده خالقی سویماغا باشلایرلار . بو آرادا آمریکالی ژنرال پاگارد دا اورمویا گلیر و سمیتگویا بیر شام قوناخلیقی وئریر و اونو بیر ژنرال کیمی اوجالدیر . اورمو خالقی هئله سمیتگونون چال چاپ لارینی و یوزلر آذربایجانلی اولدورمه یینی یاددان چیخارتمایب لار ، پاگاردین ائوینه توکولوب و سمیتگو آتلی لاریله پاگاردی سلامت شهردن چیخاریرلار .سمیتگو پاگاردین سفارشی له گولمانخانا لیمانین تصرف ائدیر و اورمو – تبریز یولونو بورادان باغلاییر . همین گونلرده بیر انگلیز اردوسو اورمویا داخل اولور و سمیتگویا سلاح گئتیرمه سی بللی اولور . سپهدار ، آدربایجان والی سی ، انگلیز کنسولو فرمانی اوزوندن ، سمیتگویه سردار نصرتی آدینی وئریر و بیر طنطنه لی مراسیم ده بو عنوانی اونا باغشلاییر ! سمیتگو بو عنوانی قبول ائتمه یه بیر شرط قویور و او سردار فاتح یئنی دن اورمویا گلمه سی دیر ! تهران اونون بو ایسته یین قبول ائدیر و فاتحی یئنی دن اورمویا گوندریر . سمیتگو آتلی لاری اونو چوخ اوزاق مسافه دن قارشی لاییب و پئشواز ائدیرلر . فاتح تهران دان سمیتگویا بیر تکلیف ده گئتیرمیش و او ( عثمانلی تورک لرله آذربایجان تورک لری آراسیندا اولان یئرلری کورد ائللری له دولدورماق دیر ) . سمیتگو فاتح له و یوزلر آتلی سی له مانع سیز اورمویا داخل اولور و شهرین صاحب منصب لرین اوزو سئچمه یه باشلاییر و تابی کی هر نه شکاک وار ایش باشینا بویورور . داها اورمو خالقیندان و چئوره آوادانلیق لاریندان امن امان گوتورولور و سمیتگو آتلی لاری ایسته دیک لری کیمی هرنه ائو – اکین یئری – باغ – بازار – توکان – مال – دولت – قادین – اوشاق … اله گئچیریب و بیلدیک لری کیمی ائدیرلر . اورمو خالقی چوخلو اعتراض لار ائدیرلر و چوخلوسو بو اعتراض اوسته هلاکته چاتیرلار . آنجاق تهران بو ایشی ساکت لمک ایچون فاتحی گوتوروب و یئرینه انتصار آدلی بیرینی گوندریر . آمما سمیتگو میرزا علی اکبر آقا آدیندا بیرینی اورمویا والی ائدیر و انتصاری قبول ائتمیر . ها بئله سمیتگو دیگر کورد ائللرینه خطاب گوندریب و اونلاری اورمویا چاغیریر . آمریکا دولتی کوردلره هر بیر باشا بئش دولار پول وئریر و انگلیز دولتی هر بیر کورده بیر سلاح یئتیریر . سمیتگو بئله لیک له اورمونو تامام اله گئچیریر و داها سونرا عمر شکاکی گولمانخانانی تصرف ائتمه یه گوندریر . اسد آقا خان ، گولمانخانه نی اونلارا وئرمک ایسته میر و تبریزدن یاردیم ایسته ییر . محاربه اثناسیندا یاردیم گمی لر گولمانخانیا یاخین لاشرلار آمما محاربه نی گوروب و دالی چکیلیرلر . اسد خان ارونق یول ایله تبریزه ساری دالی گئدیر و سمیتگو اردوسو بوندان فایدالانیب و سلماس و خوی شهرین اله گئچیریرلر . بو یوروش لرده مدافعه سیز سلماس – خوی و اورمو خالقیندان ایکی مین دن آرتیق آدام هلاک اولوب و همین قده ر ده یوللاردا آجلیق دان و یا شاختادان دوشوب و اولورلر . یول قیراقلاری گوناهسیز آداملارین مئیت لریندن بیر او قده ر دولوب دور کی داها اونلاری توپلاییب و توپراغا تاپیشیرماق امکان سیز اولور . سئرا سون سنگر قاراقشلاق و لکستان ماحال لارینا گلیر . بو یئرلرین اهالی سی سمیتگونون برابرینده اوزلرینه سلاح تاپیب و توپلاییبلار . آمما چوخ تاسف کی سمیتگو داها عادی توفنگ له یوخ بلکه بو دونه مسلسل و توپ لارلا محاربه یه گئدیر . قاراقشلاق و لکستان اهالی سی احوالی بو گونلرده بلکه دونیانین ان آجی حادثه سی سایلا بیلیر . حاکمیت دن ال اوزموش و اوز گوج لرینه قالان خالق ، الی یالین و حمایه سیز ایکی گون داوام گئتیره بیلدیلر و سمیتگو اردوسو اونلاری اوچونجو گونده خزل کیمی یئره توکوب و بیر او قده ر اهالی دن بئش – اوش نفر ساغلام قالا بیلدیلر !

خوی و سلماس اهالی سی بیرلشیب و 1298 ایلک گونلرینده سمیتگویه قارشی آیاغا قالخدیلار .آغیر دویوش لردن سونرا اهالی باشارا بیلدیلر سمیتگونو شهردن قوغسونلار . بو ظفردن سونرا سمیتگو باشینا توپلانان کورد باشچی لاری اونو ترک ائتمه یه باشلادیلار . سمیتگو چهریق ده حصره دوشدو . همین گونلرده عین الدوله تهران دان آذربایجانا والی اولوب و گلیردی آمما تبریز خالقی اونو بیر خاین اولاراق قبول ائتمه ییب و او زنجان دا قالمیشدی . سمیتگو زاماندان فایدالانیب و عین الدوله یه بیر مکتوب گوندریب اوندان آمان ایسته دی . عین الدوله یالانچی بیر نئچه شرط قویوب و اونا آمان وئردی و خوی – سلماس اردوسوندا اولان ژاندارم لاری گئری قایتاردی . اهالی شهرلرینه قایدیب و اوچ گون سونرا یئنه سمیتگو آتلی لاریله چال چاپا باشلادی !1299 دا امین الملک و عین الدوله تبریزه وارد اولدولار آمما خیابانی اونلارا قارشی دایانیب و آذربایجان پروبلم لریندن خبرسیز اولدقلارینی دئدی . تبریز خالقی ایسه اونلاری قارشی لاماییب و نهایت مجبور ائتدیلر تهرانا گئری قایتسین لار . تهران بو دونه مخبرالسلطنه نی آذربایجانا والی گوندردی . مخبرالسلطنه حیله کار بیری دی و خیابانی نی حیله ایله هلاکته یئتیردی . همین بو گونلرده اورمو والی سی سمیتگونون تعین ائتدیی ارشدالمالک ، اورمو خالقینا قالماز ظولوم لری ائدیردی . اهالی شکایته گلدیلر . سمیتگو عمر آقانی اهالی سوزونه یئتیشین دئیه ، اورمویا گوندردی . عمر آقا شهرچایی کناریندا قیصر خانیم آدلی بیر سارای دا دوشوب و اهالی دن ایسته دی آقشام چاغی اورایا توپلانیب و شکایت لرین یئتیرسین لر . عمر آقا نین اتلی لاری شهره دوشوب و خالقی زورلا قیصر سارینا توپلادیلار . عمر آقا مئیدانا گلیب و دئدی : اورمولولار قیرخ مین توفنگ و قیرخ مین تورک لیره سی توپلاییب و سمیتگویه وئرمه لی دیلر و تا او زامان کیمی کی اونلاری توپلانماییب لارقیصر ده اولان اهالی گیرو ساخلاناجاق لار ! و داها سونرا سارایین قاپو لارینی باغلاییب و اهالی نی حبسه سالدیلار . او گئجه سووشدو و صاباح دان کورد آتلی لار گیرو لاری دویوب – سویوب و بیچاره لردن هر بیر تهرله وار – دولت لرین آلیب و توپ – توفنگه چئویردیلر ! بو سویقون بیر آی تامام داوام ائتدی و حصرده قالان اورمو خالقی عقله گلمز بلالری بو بیر آی عرضینده سمیتگودان گوردولر . اورمو شهری بئله اولدوغو حالدا کندلر و ماحال لار احوالی بللی دیر . اونلارین فریادی دونیایا چاتیردی آمما تهران ساکت جه دایانیب و تامشا ائدیردی . تبریز والی سی نومایش ایچون بیر نئچه ژاندارمی سویوق بولاغا گوندردی آمما او بیچاره لرده ایلک گونده سمیتگو ساریسیندان مسلسله باغلانیب و تامام هلاک اولدولار . سمیتگونون جنایت لری نهایت قاراداغلی لاری مئیدانا گئتیردی . قاراداغلی آتلی لار اورمو خالقیندان حمایه ایچون اوچ مین نفره کیمی ییغیشیب و امیر ارشد باشچی لیق ایله محاربه یه عازم اولدولار . مخبرالسلطنه امیر ارشددن چوخلو ناراضی اولدوغونا گوره و قاراداغلی لاردان قورخوسونا گوره ، بو محاربه یه هئچ مانع اولمادی و بیر سوزده دئدی : هر هانسی بو محاربه ده هلاک اولسا بیزیم خئیریمیزه دیر !( سمیتگو و یا امیر ارشد ) . هئله 1500 ژاندارم دا امیر ارشد اردوسونا علاوه ائتددی . آنجاق ایلک گونده امیر ارشد و اردوسو بیرلیک ده سمیتگونو اورمودان قوغماقی باشاردیلار آمما چوخ عجب کی همین گونون آقشام چاغیندا امیر ارشد دالدان گولـله لنیب و هلاک اولدو . اونون اولوم خبرینی ائشیده ن قاراداغلی لار پریشان اولوب و محاربه دن ال اوزدولر . سمیتگو ایسه موناسبت دن فایدالانیب و یئنی دن یوگورمه یه باشلادی . مخبر السلطنه امیر ارشدین اولوم خبرینی ائشیدندن سونرا گوله رک دئدی : امیر ارشدین باشدان سووشماسی اردویا خرج ائتدییم یوز مین تومنه دئیرمیش !

آنجاق بو محاربه ده گوناهسیز ژاندارم لارین مین دن چوخو هلاک اولدولار . 1299 – اوچ اسفند ده تهران دابیر نظامی کودتا اوز وئریر و رضامیرپنج ایش باشینا گلیر . بیر ایل سونرا او ، ماژور حبیب الله خانی سمیتگو یا قارشی گوندریر . آمما 19 بهمن 1300 ده ژاندارم لار و قزاق لار آراسیندا دهشتلی بیر محاربه تبریزده اوز وئریر و سمیتگو و اورمو یاددان چیخیر . بو دونه ایسه سرتیپ امان الله جهانبانی سمیتگویه ساری گوندریلیر . البته سمیتگو اوزو چهریق ده سالدیردیغی بیر سارای دا چوخلو قادین لاریله مشغول ایدی و سید طه اونون فرمان لارین سوروردو . سید طه امان الله خان اردوسون دارما داغین ائدیر . ایکینجی یوروش 1301 مرداد آییندا باشلاییر . خوی و سلماس دان کونولو اولان چوخلو کس لر بو محاربه یه قوشولوب و ایکی گون آغیر دویوش دن سونرا سلماس – خوی – قاراقشلاق – لکستان – گولمانخانا- شرفخانا و اورمو سمیتگودان آلینیر . سمیتگو و آدام لاری یئنه چهریق ده حصره دوشورلر . او بیر نئچه قادین و اوشاق و مال – دولت گوتوروب عثمانلی یا ساری قاچیر . تورک اردوسو اونو ترکیه توپراغینا آلمیرلار . سمیتگو بئله لیک ده ایکی ایل تامام سرحدده یاشاییر . ایکی ایل سونرا 1303 ده ایران حاکمیتی اونا ایذین وئریر یئنی دن ایران توپراغینا گلیب و چریق ده مرزدارلیق ائتسین !! سمیتگو چهریق ده یئرلشیب و آز زامان گئچمه میش دیر کی 700 آتلی له یئنه چال چاپا باشلاییر . بو دونه باشاری سیز اولور و یئنه ده سرحدده قاچماغا مجبور قالیر . بیر ایل بوندان سونرا سمیتگو اشنویه نین کورد والی سی له دوستلوق سالیر و 27 تیر 1309 دا سرلشگر مقدم له گوروش قراری آلیر . او ، ایسته یردی رضاشاها ائتدیی خدمت لر برابرینده بیر پارا طلب لر و توقعی لر بیلدیرسین . نه دن کی ایکی تورک خالقی آراسیندا سرحد یاراتماغی او ، رضاخان فرمانی له باشارمیشدی و یوزلر کورد ائلینی هر بیر دیاردان چکیب و شمال شرق سرحدلرینده یئرلشدیرمیشدی . مقدم اونا گوروش وعده سی وئریر آمما همین گونده اشنویه کوچه لریندن سووشارکن داملاردان آتیلان گولـله لر له او و دیگر یانیندا اولان آتلی لاری هلاکته چاتدیلار . اونون آرواتلاری هر بیری بیر کورد ائل باشچی سی له ائولندیلر و ائولادلاریندان ایکی اوغلونو رضاخان اوز حمایه سینه آلدی و اونلاری بیر عومور ساپورت ائده رک آوروپایا گوندردی تا تحصیل آلسین لار . سمیتگونون عائله سی پهلوی حمایه سینی تا 1332 ایلینه کیمی آلا بیلدیلر .

هرحالدا سمیتگو بلکه کوردلره بیر ثابت یئر تاپماق طلبینده چوخ جنایت لر ائدیب و بو باره ده اوزوندن دهشتلی خاطره لر خالق یادداشیندا قویموش دور آمما بو آرادا انگلیز و آمریکا و حتی روس دولت لری ائتدیی جنایت لری ده گوزدن قویماییب و اونلارین دومانلیق سئومه لرینی آنمالییق . بئله محاربه لر سایه سینده نه تک کورد ائل لری بیر بللی سرحد ده مالیک اولمادیلار بلکه آذربایجان خالقیندا بیر خوشا گلمز تاریخ صحیفه لری یارادیب و ایکی شرق خالقی آراسیندا بیر اونودولمایان کینه یاراتدیلار . و چوخ عجب کی استعمارچی حاکمیت لر هئله ده بو تاریخی سووموش متد لاری یئنی دن ایشه توتماق فیکرینده گورونورلر . هرحالدا بیر خالقین یاشاماغینا و البته شرف و عزت له یاشاماغینا تکجه همین خالق اوزو باشارا بیلیر ، دیگرلردن اومماق هئچ زامان ثمرلی اولماییب دیر و یقین کی اولمایاجاق دیر .