صادق هدایت - آبجی خانوم

صادق هدایت

آبجی خانم خواهر بزرگ ماهرخ بود،ولی هر کس که سابقه نداشت و آنها را می دید ممکن نبود باور بکند که با هم خواهر هستند.آبجی خانم بلند بالا، لاغر،گندمگون، لبهای کلفت،موهای مشکی داشت و رویهمرفته زشت بود.در صورتی که ماهرخ کوتاه،سفید،بینی کوچک،موهای خرمائی و چشمهایش گیرنده بود و هر وقت می خندید روی لبهای او چال میافتاد.از حیث رفتار و روش هم آنها خیلی با هم فرق داشتند.آبجی خانم از بچکی ایرادی،جنگره و با مردم نمی ساخت حتی با مادرش دو ماه سه ماه قهر می کرد بر عکس خواهرش مردم دار،تو دل برو ، خوشخو و خنده رو بود،ننه حسن همسایه شان اسم او را ( خانم سوگلی ) گذاشته بود.مادر و پدرش هم بیشتر ماهرخ را دوست داشتند که ته تغاری و عزیز نازنین بود.از همان بچگی آبجی خانم را مادرش میزد و با او می پیچید ولی ظاهرا روبروی مردم روبروی همسایه ها برای او غصه خوری میکرد دست روی دستش میزد و می گفت: این بدبختی را چه بکنم،هان؟دختر باین زشتی را کی میگیرد؟میترسم آخرش بیخ گیسم بماند!یک دختری که نه مال دارد،نه جمال دارد و نه کمال.کدام بیچاره است که او را بگیرد؟از بسکه از اینجور حرفها جلو آبجی خانم زده بودند او هم کلی نا امید شده بود و از شوهر کردن چشم پوشیده بود،بیشتر اوقات خود را به نماز و طاعت میپرداخت:اصلا قید شوهر کردن را زده بود یعنی شوهر هم برایش پیدا نشده بود.یک دفعه هم که خواستند او را بدهند به کل حسین شاگرد نجار،کل حسین او را نخواست.  ولی آبجی خانم هر جا می نشست می گفت:شوهر برایم پیدا شد ولی خودم نخواستم.پوه،شوهرهای امروزه همه عرقخور و هرزه برای لای جرز خوبند! من هیچ وقت شوهر نخواهم کرد.

‏ظاهرا از این حرف ها میزد،ولی پیدا بود که در ته دل کل حسین را دوست داشت و خیلی مایل بود که شوهر بکند.اما چون از پنج سالگی شنیده بود که زشت است و کسی او را نمی گیرد،از آنجائیکه از خوشیهای این دنیا خودش را بی بهره می دانست می خواست بزور نماز و طاعت اقلا مال دنیای دیگر را دریابد.از این رو برای خودش دلداری پیدا کرده بود.آری این دنیای دو روزه چه افسوسی دارد اگرازخوشیهای آن برخوردار نشوی؟دنیای جاودانی و همیشگی مال او خواهد بود،همه مردمان خوشگل همچنین خواهرش و همه آرزوی او را خواهند کرد.وقتی ماه محرم و صفر می آمد هنگام جولان و خود نمائی آبجی خانم می رسید،در هیچ روضه خوانی نبود که او در بالای مجلس نباشد.در تعزیه ها از یکساعت پیش از ظهر برای خودش جا می گرفت،همه روضه خوانها  او را می شناختند و خیلی مایل بودند که آبجی خانم پای منبر آنها بوده باشد تا مجلس را از گریه،ناله و شیون خودش گرم بکند.بیشتر روضه ها را از بر شده بود،حتی از بسکه پای وعظ نشسته بود و مسئله می دانست اغلب همسایه ها می آمدند از او سهویات خودشان را میپرسیدند،سپیده صبح او بود که اهل خانه را بیدار می کرد،اول می رفت سر رختخواب خواهرش به او لگد می زد می گفت: لنگه ظهر است،پس کی پا میشوی نمازت را بکمرت بزنی؟آن بیچاره هم بلند می شد خواب آلود وضو میگرفت و می ایستاد به نماز کردن.از اذان صبح،بانگ خروس ، نسیم سحر،زمزمه نماز،یک حالت مخصوصی، یک حالت روحانی به آبجی خانم دست می داد و پیش وجدان خویش سرافراز بود.با خودش می گفت: اگر خدا من را نبرد به بهشت پس کی را خواهد برد؟باقی روز را هم پس از رسیدگی جزئی به کارهای خانه و ایرد گرفتن به این و آن یک تسبیح دراز که رنگ سیاه آن از بسکه گردانیده بودند زرد شده بود در دستش می گرفت و صلوات می فرستاد.حالا همه آرزویش این بود که هر طوری شده یک سفر به کربلا برود و در آنجا مجاور بشود.
ولی خواهرش در این قسمت هیچ توجه مخصوصی ظاهر نمی ساخت و همه اش کار خانه را می کرد،بعد هم که به سن ۱۵ سالگی رسید رفت به خدمتگاری.آبجی خانم ۲۲سالش بود ولی در خانه مانده بود و در باطن با خواهرش حسادت می ورزید.در مدتیکسال و نیم که ماهرخ رفته بود بخدمتگاری یکبار نشد که آبجی خانم بسراغ او برود یا احوالش را بپرسد.پانزده روز یکمرتبه هم که ماهرخ برای دیدن خویشانش به خانه می آمد،آبجی خانم یا با یکنفر دعوایش می شد یا می رفت سر نماز دو سه ساعت طول می داد.بعد هم که دور هم می نشستند به خواهرش گوشه و کنایه می زد و شروع می کرد به موعظه در باب نماز،روزه،طهارت و شکیات.مثلا می گفت:«از وقتی که این زنهای قری و فری پیدا شدند نان گران شد. هر کس روزه نگیرد در آن دنیا با موهای سرش در دوزخ آویزان می شود.هر که غیبت بکند قد کوه می شود و گردنش قد مو.در جهنم مارهایی هست که آدم پناه به اژدها میبرد…»و از این قبیل چیزها می گفت. ماهرخ این حسادت را حس کرده بود ولی بروی خودش نمی آورد.

یکی از روزها طرف عصر ماهرخ به خانه آمد و مدتی با مادرش آهسته حرف زد و بعد رفت.آبجی خانم هم رفته بود در درگاه اطاق روبرو نشسته بود و پک به قلیان می زد ولی از آن حسادتی که داشت از مادرش نپرسید که موضوع خواهرش چه بوده و مادر او هم چیزی نگفت.

سر شب که پدرش با کلاه تخم مرغی که دوغ آب گچ رویش شتک زده بود از بنائیبرگشت رختش را در آورد،کیسه توتون و چپقش را برداشت رفت بالای پشت بام. آبجی خانم هم کارهایش را کرده و نکرده گذاشت،با مادرش سماور حلبی،دیزی،بادیه مسی،ترشی و پیاز را برداشتند و رفتند روی گلیم دور هم نشستند،مادرش پیش در آمد کرد که عباس نوکر همان خانه که ماهرخ در آنجا خدمتکار است، خیال دارد او را به زنی بگیرد.امروز صبح هم که خانه خلوت بود ننه عباس آمده بود خواستگاری. می خواهند هفته دیگر او را عقد بکنند،۲۵تومان شیر بها می دهند،۳۰ تومان مهر می کنند با آینه، لاله،کلام الله،یک جفت ارسی،شیرینی،کیسه حنا،چارقد،تافته،تنبان،چیت زری… پدر او همینطور که با باد بزن دور شله دوخته خودش را باد می زد،و قند گوشه دهانش گذاشته چایی دیشلمه را سر می کشید،سرش را جنبانید و سر زبانی گفت:خیلی خوب،مبارک باشد عیبی ندارد.بدون اینکه تعجب بکند، خوشحال بشود یا اظهار عقیده بکند.مانند اینکه از زنش می ترسید.

آبجی خانم خون خونش را می خورد همینکه مطلب را دانست،دیگر نتوانست باقی بله بریهائی که شده گوش بدهد به بهانه نماز بی اختیار بلند شد رفت پائین در اطاق پنج دری،خودش را در آینه کوچکی که داشت نگاه کرد،بنظر خودش پیر و شکسته آمد،مثل اینکه این چند دقیقه او را چندین سال پیر کرده بود.چین میان ابروهای خودش را برانداز کرد.در میان زلفهایش یک موی سفید پیدا کرد با دو انگشت آن را کند.مدتی جلو چراغ به آن خیره نگاه کرد جایش که سوخت هیچ حس نکرد.

چند روز از این میان گذشت،همه اهل خانه بهم ریخته بودند،می رفتند بازار می آمدند دو دست رخت زری خریدند،تنگ،گیلاس،سوزنی،گلاب پاش،مشربه،شبکلاه،جعبه بزک،وسمه جوش،سماور برنجی، پرده قلمکار و همه چیز خریدند و چون مادرش خیلی حسرت داشت هر چه خرده ریز و ته خانه به دستش می آمد برای جهاز ماهرخ کنار می گذاشت.حتی جا نماز ترمه ای که آبجی خانم چند بار از مادرش خواسته بود و به او نداده بود،برای ماهرخ گذاشت.آبجی خانم در این چند روزه خاموش و اندیشناک زیر چشمی همه کارها و همه چیزها را می پائید،دو روز بود که خودش را به سردرد زده بود و خوابیده بود،مادرش هم پی در پی به او سرزنش می داد و می گفت:
«پس خواهری برای چه روزی خوبست هان؟ می دانم از حسودی است،حسود به مقصودنم یرسد، دیگر زشتی و خوشگلی که بدست من نیست کار خداست،دیدی که خواستم تو را بدهم به کلب حسین اما تو را نپسندیدند.حالا دروغکی خودت را به ناخوشی زده ای تا دست به سیاه و سفید نزنی؟از صبح تا شام برایم جانماز آب می کشد! من بیچاره هستم که با این چشمهای لت خورده ام باید نخ و سوزن بزنم».
آبجی خانم هم با این حسادتی که در دل او لبریز شده بود و خودش را می خورد از زیر لحاف جواب میداد:
«خوب،خوب،سر عمر داغ بدل یخ می گذارد!با آن دامادی که پیدا کردی!چوب بسر سگ بزنند لنگه عباس توی این شهر ریخته چه سر کوفتی بمن می زند،خوبست همه می دانند عباس چه کاره است حالا نگذار بگویم که ماهرخ دو ماهه آبستن است،من دیدم که شکمش بالا آمده اما بروی خودم نیاوردم.من او را خواهر خود نمی دانم...»
مادرش از جا در می رفت:« الهی لال بشوی،مرده شور ترکیبت را ببرد،داغت بدلم بماند.دختره بی شرم،برو گم بشو،میخواهی لک روی دخترم بگذاری؟میدانم اینها از دلسوزه است. تو بمیری که با این ریخت و هیکل کسی تو را نمی گیرد. حالا توی قرآن خودش نوشته که دروغگو کذاب است هان؟ خدا رحم کرده که تو خوشگل نیستی و گر نه دو ساعت به بهانه وعظ از خانه بیرون میروی، بیشتر می شود بالای تو حرف در آورد.برو،برو،همه این نماز و روزه هایت به لعنت شیطان نمیارزد،مردم گول زنی بوده»
از این حرفها در این چند روزه ما بین آنها رد و بدل می شد.ماهرخ هم مات به این کشمکشها نگاه می کرد و هیچ نمی گفت تا اینکه شب عقد رسید،همه همسایه ها و زنکه شلخته ها با ابروهای وسمه کشیده،سرخاب و سفید آب مالیده چادرهای نقده،چتر زلف،تنبان پنبه دار جمع شده بودند.در آن میان ننه حسن دو بدستش افتاده بود،خیلی لوس با لبخند گردنش را کج گرفته نشسته بود دنبک میزد و هر چه در چنته اش بود می خواند: « ای یار مبارک بادا، انشا الله مبارک بادا»
- آمدیم باز آمدیم از خونه داماد آمدیم – همه ماه و همه شاه و همه چشمها بادومی.
- ای یار مبارک بادا، انشا الله مبارک بادا!
- آمدیم، باز آمدیم از خونه عروس آمدیم – همه کور و همه شل و همه چشمها نم نمی.
 ای یار مبارک بادا، آمدیم حور و پری را ببریم، انشا الله مبارک بادا...»
 همین را پی در پی تکرار می کرد،می آمدند می رفتند دم حوض سینی خاکستر مال می کردند،بوی قرمه سبزی در هوا پراکنده شده بود،یکی گربه را از آشپزخانه پیشت می کرد.یکی تخم مرغ برای شش انداز می خواست،چند تا بچه کوچک دستهای یکدیگر را گرفته بودند می نشستند و بلند می شدند و می گفتند: « حمومک مورچه داره، بشین و پاشو»سماورهای مسوار را که کرایه کرده بودند آتش انداختند اتفاقا خبر دادند که خانم ماهرخ با دخترهایش سر عقد خواهند آمد.دو تا میز را هم رویش شیرینی و میوه چیدند و پای هر کدام دو صندلی گذاشتند.پدر ماهرخ متفکر قدم میزد که خرجش زیاد شده،اما مادر او پاهایش را در یک کفش کرده بود که برای سر شب خیمه شب بازی لازم است ولی در میان این هیاهو حرفی از آبجی خانم نبود،از دو بعد از ظهر او رفته بود بیرون کسی نمی دانست کجاست،لابد او رفته بود پای وعظ!

وقتیکه لاله ها روشن بود عقد برگزار شده بود همه رفته بودند مگر ننه حسن،عروس و داماد را دست بدست داده بودند و در اطاق پنج دری پهلوی یکدیگر نشسته بودند درها هم بسته بود،آبجی خانم وارد خانه شد.یکسر رفت در اطاق بغل پنج دری تا چادرش را باز بکند وارد که شد دید پرده اطاق پنج دری را جلو کشیده بودند از کنجکاوی که داشت،گوشه پرده را پس زد از یشت شیشه دید خواهرش ماهرخ بزک کرده،وسمه کشیده،جلو روشنائی چراغ خوشگلتر از همیشه پهلوی داماد که جوان بیست ساله بنظر می آمد جلو میزکه رویش شیرینی بود نشسته بودند.داماد دست انداخته بود به کمر ماهرخ چیزی در گوش او گفت مثل چیزیکه متوجه او شده باشند شاید هم  که او خواهرش را شناخت اما برای اینکه دل او را بسوزاند با هم خندیدند و صورت یکدیگر را بوسیدند.از ته حیاط صدای دنبک ننه حسن می آمد که می خواند:(ای یار مبارکبادا…)یک احساس مخلوط از تنفر و حسادت به آبجی خانم دست داد.

پرده را انداخت،رفت روی رختخواب بسته که کنار دیوار گذاشته بودند نشست بدون اینکه چادر سیاه خودش را باز بکند و دستها را زیر چانه زده بزمین نگاه می کرد به گل و بته های قالی خیره شده بود.آنها را می شمرد و بنظرش چیز تازه می آمد به رنگ آمیزی آنها دقت می کرد.هر کس می آمد، می رفت او نمی دید یا سرش را بلند نمی کرد که ببیند کیست.مادرش آمد دم در اطاق به او گفت:« چرا شام نمی خوری؟،چرا گوشت تلخی می کنی هان،چرا اینجا نشسته ای؟چادر سیاهت را باز کن، جرا بدشگونی می کنی؟بیا روی خواهرت را ببوس،بیا از پشت شیشه تماشا بکن عروس و داماد مثل قرص ماه،مگر تو حسرت نداری؟ بیا آخر تو هم یک چیزی بگو آخر همه می یرسن خواهرش کجاست؟من نمیدونم که چه جواب بدهم.»
آبجی خانم فقط سرش را بلند کرد گفت:من شام خورده ام .
نصف شب بود،همه بیاد شب عروسی خودشان خوابیده بودند و خواب های خوش می دیدند.ناگهان مثل اینکه کسی در آب دست و یا می زد صدای شلپ شلپ همه اهل خانه را سراسیمه از خواب بیدار کرد.اول به خیالشان گربه یا بچه در حوض افتاده سر و پا برهنه چراغ را روشن کردند،همه جا را گشتند چیز فوق العاده ای رخ نداده بود وقتیکه برگشتند بروند بخوابند ننه حسن دید کفش دم پائی آبجی خانم نزدیک دریچه آب انبار افتاده.چراغ را جلو بردند دیدند نعش آبجی خانم آمده بود روی آب، موهای بافته سیاه او مانند مار بدور گردنش پیچیده شده بود،رخت زنگاری او به تنش چسبیده بود، صورت او یک حالت با شکوه و نورانی داشت مانند این بود که او رفته بود به یک جائی که نه زشتی و نهخوشگلی،نه عروسی و نه عزا،نه خنده و نه گریه،نه شادی و نه اندوه در آنجا وجود نداشت.او رفته بود به بهشت.