سه‌تار از سازهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است که آن را با ناخن انگشت اشاره دست راست می‌نوازند. این ساز، دارای ۴ سیم از جنس فولاد و برنج است که به موازات دسته، از کاسه تا پنجه کشیده شده‌اند. سه‌تار دارای ۲۶ پرده قابل حرکت از جنس روده‌ی حیوانات یا ابریشم است. صدای آن ظریف و تو دماغی و تا حدودی غمگین است و وسعت صوتی آن نزدیک به ۳ اکتاو است.

سه‌تار پیشتر هم‌خانواده با سازهایی چون دوتار و تنبور بوده است و امروزه به تار بسیار نزدیک‌تر است. در موسیقی دستگاهی ایران استفاده از سه‌تار بسیار رواج دارد؛ گرچه بیشتر برای تک‌نوازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ساز برای هر دستگاه کوک ویژه‌ای دارد ولی فاصله چهارم یا پنجم پایین رونده معمولا بین سیم‌های اول و دوم ثابت است.

نوازندگان سه‌تار برای اجرای آن، در حالت نشسته روی زمین یا صندلی، کاسه ساز را به صورت مورب و با زاویه ۴۵ درجه روی ران راست قرار داده و با سر انگشتان دست چپ روی پرده‌ها (دستان‌ها) ی روی دسته سه‌تار حرکت می‌کنند و با انگشت اشاره دست راست خود به سیم‌ها ضربه می‌رنند. معمولا برای نوازندگی فقط انگشتان اشاره، میانی، حلقه و در بعضی موارد انگشت کوچک دست چپ استفاده می‌شوند اما در آثار استادان، استفاده از انگشت شست برای پرده‌گیری روی سیم بم نیز کاربرد دارد.

در حین نوازندگی سه‌تار، می‌توان با زخمه‌زدن نزدیک به خرک، صدا را کمی زبر و خشن کرد؛ و با انجام این کار نزدیک به گلوی ساز، صدایی نرم و ملایم و اصطلاحاً پخته‌تر تولید می‌شود.

محتویات ۱ تاریخچه ۲ اجزا ۳ صدا ۴ بستر صوتی ۵ کوک۶ نوازندگان سه‌تار ۵.۱ حالت‌های مختلف کوک ۵.۲ کوک شور ۵.۳ متعلقات شور ۵.۴ کوک همایون ۵.۵ کوک ماهور ۵.۶ کوک راست‌پنجگاه ۷ پیوند به بیرون ۸ منابع ۹ برای مطالعه بیشتر

تاریخچه

سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد که سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و هم‌زمان نواخته می‌شوند و مجموعه آن دو را معمولاً سیم «بم» می‌نامند. با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخرانابوالحسن خان صبا لزوم افزایش یک سیم دیگر به این ساز را درک کرده و سه‌تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند (این سیم از نظر تاریخی سیم چهارم است ولی سیم سوم خوانده می‌شود). سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علی شاه به این ساز افزوده است.

برخی از جمله عده‌ای از عرفا به آن «اوتار» نیز می‌گویند.

اجزا

ساز سه‌تار دارای دو قسمت کاسه و دسته است. در انتهای دسته پنجه قرار دارد که محل قرارگرفتن گوشی‌هاست.

سیم‌ها

سه تار دارای چهار سیم به این شرح است:

سیم‌های سه‌تارشمارهجنسرنگنامقطر

سیم یکم	فولاد	سفید	«حاد»	۲۰-۲۲ میکرون
سیم دوم	برنز	زرد	«زیر»	۲۲-۲۵ میکرون
سیم سوم	فولاد	سفید	«مشتاق» یا «زنگ»	۲۰-۲۲ میکرون
سیم چهارم	برنز	زرد	«بم»	۳۵-۴۰ میکرون

کاسه

کاسه سه‌تار از نظر ساختاری مانند کاسه عود یا تنبور بوده ولی کوچک‌تر از آنها و گلابی‌شکل است. درازای کاسه سه‌تار از ۲۶ تا۳۰ سانتی متر، پهنای آن به تناسب بین ۱۲ تا ۱۶ سانتی متر و ژرفایش نزدیک ۱۳ سانتی متر است و معمولاً از چوب توت یا گردو ساخته می‌شود. ساختار کاسه، هم می‌تواند یک تراش یک تکه از چوب باشد و هم از ترک‌های جداگانه و به هم چسبیده ساخته شده باشد.

صفحه

روی کاسه سه‌تار با تخته‌ای نازک از چوب پوشیده شده است که به آنصفحه گفته می‌شود. صفحه دارای سوراخ‌هایی برای خروج صدا است و معمولا دست راست نوازنده روی آن قرار می‌گیرد اما در مواردی خاص برای افراد چپ دست، عکس این مورد صادق است.

دسته

درازای دسته ۴۰ تا ۴۸ سانتی متر و قسمتی که گوشی‌ها در آن تعبیه می‌شوند ۱۲ سانتی متر و پهنای دسته ۳ سانتی متر است. بعضی از سازندگان برای زیباتر شدن و همچنین برای افزایش عمر مفید ساز، از نوعی استخوان که معمولاً استخوان شتر است برای پوشاندن دسته استفاده می‌کنند.

خرک

خرک قطعه‌ایست متحرک که روی صفحه و به فاصله سه انگشت از انتهای کاسه قرار دارد. عرض خرک سه‌تار بین ۵ تا ۶ سانتی‌متر و ارتفاع آن کمتر از ۱ سانتی‌متر بوده و از جنس چوب ساخته می‌شود. سیم‌ها پس از عبور از شیارهای کم‌عمق روی خرک از طول دسته عبور کرده و توسط شیطانک به گوشی‌ها می‌رسند.

سیم‌گیر

سیم‌گیر در بخش پایانی کاسه ساز قرار دارد و برای نگهداری سیم‌ها استفاده می‌شود. در گذشته سیم‌گیر را بیشتر از جنس استخوان می‌ساختند، اما امروزه نوع چوبی آن معمول‌تر است.

شیطانک

شیطانک بین قسمت اصلی دسته و پنچه ساز قرار می‌گیرد و جنس آن از استخوان و یا پلاستیک است. کاربرد شیطانک در هدایت و تقسیم‌بندی سیم‌ها در قسمت بالای دسته می‌باشد.

گوشی

سیم از یک طرف به سیم گیر در انتهای کاسه و از طرف دیگر به گوشی‌های کوک شونده در انتهای دسته ساز بسته می‌شوند. با چرخاندن گوشی‌ها می‌توان ساز را کوک کرد.

پرده

پرده‌ها نخ‌های باریکی از جنس روده حیوانات و یا ابریشم هستند که در عرض دسته سه‌تار به صورت سه‌لایی و چهارلایی بسته می‌شوند و وظیفه تقسیم‌بندی فواصل موسیقایی را برعهده دارند. تعداد پرده‌ها ۲۶ عدد است که که یکی از آن‌ها قبل از شیطانک بسته می‌شود و فاصله آن با شیطانک در صدای سه‌تار موثر است.

 

سه تار دارای صدایی مخملین و ظریف بوده از آنجایی که که با کنار ناخن انگشت سبابه دست راست نواخته می‌شود، صدای ساز ارتباط مستقیمی با اعصاب و روان نوازنده پیدا می‌کند و از این رو سه تار را اغلب همدم اوقات تنهایی خوانده‌اند.

اغلب شنوندگان، ساز سه تار را دارای لحن و نوای غمگینی احساس می‌کنند، اما نوازندگان معاصر موسیقی ایرانی در تلاش برای توسعه موسیقی مدرن و نوی ایران، آثار زیبایی آفریده‌اند که با حال و هوایی که تا دو دهه پیش از این ساز تصور می‌شد کاملاً متفاوت است. البته می‌بایست اشاره کرد که در سه تار نوازی مدرن تجربه استفاده از مضراب سیمی تجربه‌ای موفق بوده و با ایجاد صدایی شفاف و کریستالی کمک شایانی به گسترش امکانات این ساز عجیب نموده است. اجرای تک سیم‌هایی خاص و همچنین افزایش قدرت اجرای دینامیک‌های مختلف نیز از مزایای استفاده از مضراب سیمی در نوازندگی است.

بستر صوتی

این مقاله نیازمند گسترش است. لطفاً اگر تخصص و توانایی گسترش این مقاله را دارید، آن را بهبود بخشید.

بستر صوتی سه‌تار از بم ترین نت آن (دو سوم = C3) آغاز شده و در نت «لا»ی بالای خط حامل پایان می‌یابد.

کوک

هر چهار سیم سه‌تار می‌توانند توسط گوشی‌هایی که در انتهای دسته تعبیه شده کوک شوند.
نت پایه کوک سه‌تار و تار معمولاً نت دو برای سیم یکم است و بقیه سیم‌ها بر اساس سیم اول کوک می‌شوند. نت ِ دوی مورد استفاده در سه‌تار، در پیانو سی وسط (Middle C) است. نت دو در موسیقی ایرانی معمولاً نیم پرده پایین‌تر از نت دو در موسیقی کلاسیک، و برابر با سی بِمُل دردیاپازون است.[۱]

بعضی اوقات برای تمرین از پایه نت لا برای کوک سیم یکم استفاده می‌شود چرا که صدای ساز بم‌تر بوده و گوش نوازنده را آزار نمی‌دهد. دلیل دیگر برای استفاده از نت ِ لا شل‌تر بودن سیم‌هاست و در نتیجه آسیب کمتری به سیم رسیده و عمر مفید آن بالا می‌رود؛ در عین حال که انگشت‌گذاری و اجرای تکنیک‌هایی مانند مضراب ریز روی سیم شل آسان‌تر است.

معمولا برای هر دستگاه کوک خاصی در نظر گرفته می‌شود، اما بسته به دستگاه، احساس نوازنده و تم آهنگ مورد نظر می‌تواند متفاوت باشد. عوض شدن کوک ساز در هر دستگاه و آواز در موسیقی ایرانی منجر به عوض شدن حال و هوای آهنگ‌ها می‌شود اما می‌توان با استفاده از کوک ِ دستگاه‌ها و آوازهای مختلف، آهنگ‌های مربوط به دستگاه و یا آوازی دیگر را نواخت.

حالت‌های مختلف کوک

نامگذاری سیم‌ها برای کوک قراردادی است. به این معنی که لازم نیست کوک سیم همان نت دیاپازون باشد. برای مثال در حالتی که قرار باشد سیم اول روی نت دو کوک شود و سیم دوم روی نت سل، می‌توان هر دو را یک پرده پایین‌تر آورد و سیم اول را روی نت سی‌بمل و سیم دوم را روی نت فا کوک کرد. در موسیقی سنتی ایران می‌توان هر دستگاه را با کوک‌های مختلف اجرا کرد که در اینجا متداول‌ترین آنها معرفی می‌شود.

حالت‌های کلی کوکحالت سیم و نوع صداسیم ۱سیم ۲سیم ۳سیم ۴

صدای ریز با سیم‌های سفت و کشیده	دو	سل	دو	دو
سیم‌ها دو نیم‌پرده بم‌تر کوک شوند	سی‌بمل	فا	سی‌بمل	سی‌بمل
سیم‌ها سه نیم‌پرده بم تر کوک شوند	لا	می	لا	لا

به علت پایین‌تر بودن نت دو در موسیقی سنتی ایرانی نسبت به موسیقی کلاسیک به میزان یک پرده، کوک ِ «سی بمل، فا، سی بمل، سی بمل» همان کوک ِ «دو، سل، دو، دو» شناخته می‌شود. در واقع، نامگذاری این کوک (که در اینجا کوک ماهور است) به عنوان «دو، سل، دو، دو» برای راحتی کار نوازندگان و هنرجویان است تا نسبت فاصله بین نت مورد استفاده در سیم یکم تا سیم دوم را که ۵ نیم پرده است، درک کنند.

کوک شور

دستگاه شور مادر دستگاه‌های موسیقی ایران است و تمامی دستگاه‌ها و آوازها (به جز دستگاه چهارگاه) از شور مشتق می‌شوند.[نیازمند منبع]

کوک‌های متداول شورسیم ۱سیم ۲سیم ۳سیم ۴

شور سُل	دو	سل	دو	فا
شور ر	دو	سل	ر	ر
شور دو	دو	فا	دو	دو
شور لا	دو	سل	لا	ر

متعلقات شور

آوازهای ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی، بیات کرد و بیات اصفهان با اینکه از متعلقات دستگاه شور هستند، اما هر یک دارای کوک ِ جداگانه‌ای هستند. (امروزه آواز بیات اصفهان از متعلقات دستگاه همایون خوانده می‌شود که در قدیم متعلق به شور بوده و ربع پرده با شور تفاوت دارد.)

آواز ابوعطا کوک‌های متداول شورسیم ۱سیم ۲سیم ۳سیم ۴توضیحات

ابوعطا دو	دو	سل	دو	فا	مأخوذ از شور سل
ابوعطا سل	دو	سل	ر	ر	مأخوذ از شور ر
ابوعطا فا	دو	فا	دو	دو	مأخوذ از شور دو
ابوعطا ر	دو	سل	لا	ر	مأخوذ از شور لا

آواز بیات ترک

کوک سه‌تار در آواز بیات ترک به روایت احمد عبادی نوازنده سه‌تار به این گونه است:

نامسیم اولسیم دومسیم سومسیم چهارم

بیات‌ترک سی‌بمل	دو	فا	سی‌بمل	سی‌بمل
راست‌کوک سی‌بمل	دو	سل	سی‌بمل	فا
بیات‌ترک دو	دو	سل	دو	دو
بیات‌ترک می‌بمل	دو	فا	می‌بمل	می‌بمل
بیات‌ترک فا	دو	فا	دو	دو

آواز افشاری سیم اولسیم دومسیم سومسیم چهارم

دو	سل	دو	دو

آواز دشتی سیم اولسیم دومسیم سومسیم چهارم

دو	سل	لا	ر

کوک همایون

کوک مورد استفاده برای دستگاه همایون دقیقا مانند کوک ِ مورد استفاده در آواز ِ ابوعطاست. در نوازندگی آواز بیات اصفهان نیز از همین کوک برای سه‌تار استفاده می‌شود.

سیم ۱سیم ۲سیم ۳سیم ۴

همایون می کرن	دو	سل	ر	ر
همایون ر کرن	دو	سل	دو	دو
همایون لا کرن	دو	سل	لا کرن	ر
همایون لا کرن ۲	دو	فا	سل	دو
همایون سل کرن	دو	فا	سل کرن	می بمل

کوک ماهور

کوک ِ سه‌تار در دستگاه ماهور به عنوان پایه شناخته می‌شود و در این کوک، سه‌تار دارای بیشترین وسعت صوتی خود است.

سیم‌های سه‌تار برای نوازندگی دستگاه ماهور به این صورت کوک می‌شوند:

سیم ۱سیم ۲سیم ۳سیم ۴

ماهور ِ دو	دو	سل	دو	دو
...	دو	فا	دو	دو
...	دو	سل	دو	فا

کوک راست‌پنجگاه

سیم ۱سیم ۲سیم ۳سیم ۴

راست‌پنجگاه فا	دو	فا	دو	دو
راست‌پنجگاه دو	دو	سل	دو	دو
راست‌پنجگاه سل	دو	سل	ر	ر

نوازندگان سه‌تار

بدلیل محبوبیت این ساز، در حال حاضر نوازندگان زیادی به آن علاقه نشان داده‌اند و آن را با مهارت کامل و در حد استادی می‌نوازند. ذکر نام همه آنها در اینجا ممکن نیست و تنها جهت ذکر نمونه به نام برخی از نوازندگان برجسته پیشکسوت و معاصر اشاره می‌شود.

برخی از نوازندگان پیشین:

میرزا عبدالله، درویش خان، ابوالحسن صبا، احمد عبادی، نور علی برومند، یوسف فروتن، سعید هرمزی، عطا جنگوک، جلال ذوالفنون.

برخی از نوازندگان کنونی:

داریوش صفوت، محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، داریوش پیرنیاکان، داریوش طلایی، کیوان ساکت، مسعود شعاری، حمید متبسم، کیهان کلهر،محمد فیروزی، آریا عظیمی نژاد، کیا طبسیان، امیرحسین پورجوادی، قشنگ کامکار، بهداد بابایی.

پیوند به بیرون

سایت سه تار به زبان انگلیسی

نمونه‌هایی از آثار تار و سه تار

منابع

اطلاعات قطعات سه‌تار بر پایه داده‌هایی در مکتب‌خانه میرزا عبدالله

اطلاعات کوک‌های ساز براساس گفتارهای احمد عبادی؛ پیاده شده از روی نوار.

برای مطالعه بیشتر

آشنایی با سه‌تار، همشهری آنلاین.

موسیقی تجربی (اکسپریمنتال) برای سه‌تار و صداهای الکترونیک در یوتیوب

جلیلوند، محمدرسول. نگرشی بر سازشناسی سه تار. تهران: انتشارات تصنیف، ۱۳۸۲. شابک ‎۹۶۴-۷۹۷۵-۰۱-۵.

محمدی، سعید. پنجه سه‌تار. تهران: انتشارات چنگ، ۱۳۸۶.