فرهنگ زیبای

سلام و تحیت

سلام در لغت، به معنای سلامت از هر گونه نقص و عیب و فناست و چون خداوند فناناپذیر و منزه از عیب و نقص است، یکی از نام های او «سلام» است .

هرگونه اظهار محبت در آغاز ملاقات «تحیت» است. پس در اصل، سلام همان تحیت، از ماده حیات و به معنای دعا کردن برای سلامتی و حیات دیگران است ؛ خواه این دعا به صورت «السلام علیکم » باشد یا «السلام علینا» یا «حَیاک الله». بنابراین، روشن ترین مصداق تحیت سلام کردن است .

روشن است که هر ملتی برای اظهار محبت، در ملاقات با یکدیگر نوعی تحیت دارد که گاهی نمود عملی می یابد و نشانه محبت و احترام است و گاهی نیز لفظی است. در اسلام، سلام کردن نشانه تحیت لفظی است و بنابر برخی آیه ها و روایت ها، تحیت بهشتیان نیز سلام است :

أُولئِکَ یجزَونَ الغُرفَةَ بِما صَبَرُوا وَ یلَقَّونَ فیها تَحِیةً وَ سَلامًا. (فرقان: 75)

اینان همان کسانی هستند که به خاطر صبری که داشته اند، غرفه های بهشت را پاداش یابند و در آنجا به درود و سلامشان بنوازند ».

همچنین در سوره ابراهیم خداوند به این نکته اشاره کرده آنجا که خداوند می فرماید :

تحیت اهل بهشت، سلام است :

دَعواهُم فیها سُبحانَکَ أَللّهُمَّ وَ تَحِیتُهُم فیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعواهُم أَنِ الحَمدُ لِلّهِ رَبِّ العالَمینَ . (یونس: 10)

وَ أُدخِلَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ جَنّاتٍ تَجری مِن تَحتِهَا الأَنهارُ خالِدینَ فیها بِإِذنِ رَبِّهِم تَحِیتُهُم فیها سَلامٌ. (ابراهیم: 23)

نیز با توجه به آیه 25 سوره ذاریات در می یابیم که در اقوام پیش از اسلام هم سلام، به معنای تحیت به کار می رفت :

إِذ دَخَلُوا عَلَیهِ فَقالُوا سَلامًا قالَ إِنّا مِنکُم وَجِلُونَ. (الذاریات: 25)

چون بر او (ابراهیم) در آمدند، پس سلام گفتند، گفت: سلام، مردی ناشناسید .

سلام و تحیت در ادیان گذشته

سلام و تحیت منحصر به اسلام نیست، بلکه مصداق های مختلف آن میان قوم ها و ملت های پیش از اسلام نیز سابقه دارد. در برخی آیه های قرآن کریم تعبیرهایی دیده می شود که نشان دهنده وجود این سنت در ملت های پیشین است، از جمله :

وَ لَقَد جائَت رُسُلَنا ابراهیم بِالبُشری قالُوا سَلاما. (هود: 69)

و به تحقیق فرستادگان ما به همراه بشارت، نزد ابراهیم آمدند و گفتند: سلام .

وَ سَلامٌ عَلَیهِ یومَ وُلِدَ وَ یومَ یمُوتُ وَ یومَ یبعَثُ حَیا. (مریم: 15)

«و سلام بر او روزی که زاده شد و روزی که می میرد و روزی که برانگیخته می شود زنده .»

این دو آیه نشان دهنده آن است که در زمان حضرت ابراهیم و حضرت عیسی علیه السلام نیز تحیت و سلام وجود داشته است. در زمان عرب جاهلی نیز نوعی از تحیت رواج داشته است که حکایت ذیل بیان گر آن است :

«روزی یکی از اعراب جاهلی برای شنیدن آیات قرآن کریم به حضور پیامبر اکرم رسید و در ابتدای سخن برای تحیت چنین گفت: «اَنعَمَ صَباحا» حضرت در جواب فرمود: «خدای من تحیتی بهتر از این فرستاده و آن این است که بگوییم: «سلام علیکم ».

همچنین در تاریخ ؛ آداب و رسوم گوناگونی از ملت های پیشین نقل شده است که شرع مقدس اسلام آنهایی را که پسندیده و نیکو بود، تأیید کرده و در پاره ای از موارد نیز تغییر و اصلاحاتی در آنها داده و کاستی های احتمالی آن را جبران کرده است .

از میان تحیت هایی که اقوام مختلف دارند، «سلام» یا همان تحیت اسلامی، ارزش و زیبایی خاصی دارد؛ زیرا به منظور خوش آمدگویی و نشانه صفا و دوستی و نیز درخواست سلامت از خداوند متعال برای طرف مقابل است. درود بهشتیان نیز سلام است و فرشتگان رحمت با سلام به استقبال نیکان و پاکان می شتابند.در داستان به آتش افکنده شدن حضرت ابراهیم علیه السلام نیز آمده است که فرشتگان هنگام ورودشان برای نجات ابراهیم نبی علیه السلام از آتش بر وی سلام کردند و آن حضرت نیز با سلام، پاسخشان را داد .

پیامبر نیز تحیت اهل جاهلیت را که «اَنعَمَ صَباحا وَ اَنعَمَ مَساء» بود، به دستور خداوند تبدیل به سلام کرد و به اصحاب خود فرمود: «خداوند تحیت شما را به چیزی بهتر تبدیل کرد؛ زیرا تحیت اهل بهشت نیز السلام علیکم است ».

خداوند به حضرت آدم علیه السلام نیز فرمان می دهد که بر فرشتگان تحیت بفرستد. آدم به ایشان گفت: «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته.» سپس به وی فرمود: «این تحیت تو و فرزندانت تا پایان دنیاست ».

در روایت دیگری نیز می فرماید: «سلام تحیت امت، انبیا، بلکه تمام موجودات است.» امام صادق علیه السلام نیز دراین باره می فرماید: «السلام تَحِیةٌ لِمِلَّتِنا؛ سلام، تحیت امت ماست.» همچنین آمده است که درخت، صخره و دیوار، هنگام عبور پیامبر بر ایشان سلام می کردند و تحیتشان «السلام علیک یا رسول الله» بود .

سلام در قرآن و سنت

«سلام، نامی از نام های خداوند است که آن را در زمین نهاده است. پس سلام را در میان خودتان بگسترانید.» این سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله به آیه 22 سوره حشر اشاره دارد که در این آیه، سلام، یکی از نام های خداوند معرفی شده است. واژه سلام بیش از چهل بار در قرآن کریم آمده است . گاهی خداوند خود، بر بندگان برگزیده اش؛ یعنی انبیا علیهم السلام سلام می فرستد. آنجا که می فرماید: «وَ سَلامٌ عَلَی المُرسَلینَ». (صافات: 181)

«قیلَ یا نُوحُ اهبِط بِسَلامٍ مِنّا وَ بَرَکاتٍ عَلَیکَ؛ به نوح خطاب شد که از کشتی فرود آی که سلام و برکات ما بر تو باد.» (هود: 48) و نیز «سلامٌ علی موسی و هارون». (صافات: 83)

فرشتگان نیز بهشتیان را با سلام و تحیت داخل بهشت می کنند. «ادخُلُوها بِسَلامٍ ذلِکَ یومُ الخُلُودِ؛ با سلام به بهشت داخل شوید، امروز روز جاودانه شدن [شما] در بهشت است.» (ق: 34)

و یا «إِنَّ المُتَّقینَ فی جَنّاتٍ وَ عُیونٍ ادخُلُوها بِسَلامٍ آمِنینَ .

«به درستی که پرهیزکاران در بهشت و چشمه ساران هستند، داخل بهشت بشوید به همراه سلامتی و امنیت. (حجر: 45 و 46)

و نیز تحیت اهل بهشت سلام است و شکر الهی. همان گونه که در قرآن می خوانیم: «دَعواهُم فیها سُبحانَکَ أَللّهُمَّ وَ تَحِیتُهُم فیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعواهُم أَنِ الحَمدُ لِلّهِ رَبِّ العالَمینَ .

سخن آنها این است پروردگارا تو منزهی و تحیت آنها در بهشت، سلام است و آخرین سخنشان حمد پروردگار جهان است». (یونس: 10)

همچنین یکی از نام های بهشت دارالسلام است: «وَ اللّهُ یدعُوا إِلی دارِ السَّلامِ؛ خداوند شما را به سوی دارالسلام فرامی خواند». (یونس: 25)

افزون بر آیه های فراوانی که درباره تحیت و سلام وجود دارد، احادیث زیادی نیز از رسول خدا صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام ذکر شده است .

رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید :

یا اَنَس سَلِّم عَلی مَن لَقِیتَ یزیدُ اللّهُ فی حَسَناتِکَ وَ سَلِّم فی بَیتِکَ یزیدُ اللّهُ فی بَرَکَتِکَ .

ای انس، سلام کن بر هر کسی که ملاقات می کنی تا خدا بر حسنات تو بیفزاید و سلام کن در خانه ات تا خداوند برکات تو را اضافه فرماید .

از امام صادق علیه السلام نیز روایت شده است: «اَولَی النّاسِ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ مَن بَدَأَ بالسَّلامِ؛ نزدیک ترین و مقرب ترین مردم به خدا و رسولش کسی است که ابتدا سلام کند ».

در روایتی دیگر چنین می خوانیم :

مَن لَقِی عَشرَةً مِنَ المُسلمینَ فَسَلَّمَ عَلَیهِم، کَتَبَ اللّهُ لَهُ عِتقَ رَقَبَةٍ؛

هر کس ده نفر از مسلمانان را ملاقات کند و بر آنها سلام کند، خداوند ثواب آزاد کردن بنده ای را به او عطا می کند .

واجب بودن جواب سلام، حتی در حال نماز

از دلایل اهمیت سلام کردن، وجوب جواب سلام است؛ حتی در حال نماز. اگر چه سخن گفتن میان نماز سبب باطل شدن نماز می گردد، در مورد جواب سلام استثناء هست. مرحوم سیدمحمدکاظم طباطبایی، صاحب عروه، رد سلام در نماز را واجب می داند و آن را از واجبات کفایی می شمرد .

شارع مقدس، کلمه سلام را تنها کلمه ای می داند که احکام خاصی در پی دارد. گویا بدین وسیله می خواهد، مسلمانان در برخوردهای خود نیز از غیرمسلمان شناخته شوند. از این رو، اگر برای تحیت، لفظی غیر از سلام استفاده شود، جواب آن بر نمازگزار واجب نیست و فقط در صورتی رد آن واجب است که لفظ سلام به کار رفته باشد .

همچنین، فقها، ذکر سلام را در پایان نماز واجب می دانند و هرگونه تحیتی غیر از سلام را باطل کننده نماز می شمرند .

تقدم سلام بر سخن و درخواست

افراد جامعه اسلامی باید به برنامه های دین اسلام عمل کنند؛ زیرا گاهی تخلف از یک دستور دینی پیامدهای ناگواری برای فرد در پی خواهد داشت. برای نمونه، بنابر دستور دین اسلام آغاز سخن و ارتباط با دیگران با سلام همراه باشد و هر کس این دستور را رعایت نکند، با او برخورد مناسب و شایسته ای نمی شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید: «سلام، مقدم بر سؤال و درخواست است. پس هر کس پیش از سلام درخواستش را مطرح کرد، پاسخش را ندهید ».

اگر دو نفر از حقوق متقابلی برخوردار باشند، بایدهر دو طرف این حقوق را رعایت کنند . سلام نیز حق متقابل میان دو مسلمان دانسته شده است و آنها در دیدار با یکدیگر باید به هم سلام کنند و اگر یکی از دو طرف زودتر سلام کرد، دیگری موظف است پاسخ سلام او را بدهد و این جواب دادن واجب است .

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «سلام کردن از روی میل و به دلخواه است، ولی جواب سلام واجب است ».

در روایت آمده است که :

اَنَّهُ قال لَهُ رَجُلٌ کیف اَنتَ عافاکَ اللّهُ. ثُمَّ قال لا تأذَنُوا لِأَحَدٍ حَتّی یسَلِّمَ .

مردی با حسین بن علی دیدار کرد و بدون آنکه ابتدا سلام کند، در اولین کلام از حضرت احوال پرسی کرد و از خداوند برای ایشان عافیت خواست. امام حسین علیه السلام در جواب او فرمود: به کسی اجازه سخن گفتن ندهید، مگر آنکه ابتدا سلام کند .

حضرت علی علیه السلام درباره شروع هر کاری با سلام، می فرماید :

«لِکُلِّ داخِلٍ دَهشَةٌ فَابدَؤاُ بالسَّلام؛ هر تازه واردی در محیط نامأنوس، حیرت زده می شود، برای آرامش خاطر، سخن خود را به سلام آغاز کنید ».

لقمان حکیم نیز به پسرش چنین سفارش می کند :

پسرم هرگاه وارد مجلس جمعی شدی، ابتدا به آنان سلام کن. آن گاه در کنار آنان بنشین و سخن نگو تا آنها آغاز سخن کنند. پس اگر آنها سخن به یاد خدا گفتند، تونیز به سهم خود سخن بگو، اگر نه از نزد آنان به جمع دیگران برو .

با وجود اینکه آیه ها و روایت های فراوانی در رابطه با سلام کردن نقل شده است، متأسفانه جمعی از مسلمانان به گمان اینکه سلام نکردن، برای آنان شخصیت می آورد و سلام کردن آنها را کوچک می کند، از انجام دادن این سنت الهی سر باز می زنند و این گونه از فضلیت های سلام گفتن که در حدیث ذیل آمده است، محروم می شوند .

امام حسین علیه السلام می فرماید :

لِلسَّلام سَبعُون حَسَنَةٌ تِسعٌ وَ سِتُّونَ لِلمُبتَدی و واحِدَةٌ لِلرّادِّ .

سلام، هفتاد حسنه دارد که شصت و نه قسمت آن برای سلام کننده و یک قسمت آن برای پاسخ گوینده است .

سلام به کودکان، نشانه نداشتن تکبر

امام صادق علیه السلام از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند :

پنچ چیز است که تا لحظه مرگ آنها راترک نمی کنم. یکی از آنها سلام گفتن به کودکان است. در انجام دادن این اعمال مراقبت دارم تا بعد از من به صورت سنتی بین مسلمانان بماند و [به آن] عمل کنند .

سلام کردن به کودک دو اثر روانی در پی دارد: اول اینکه، خوی پسندیده فروتنی را در سلام کننده تقویت می کند و دوم، سبب تعالی شخصیت کودک و ایجاد استقلال در وی می شود. اگر بزرگ سالان به کودک سلام کنند و به او احترام بگذارند، وی شایستگی خود را باور می کند و معتقد می شود که مردم به او اهمیت می دهند .

عن اَنَسِ بن مالک قال: اِنَّ رسولَ الله صلی الله علیه و آله مَرَّ علی صِبیانٍ فَسَلَّمَ علیهم و هو مُغَذٍّ .

انس بن مالک می گوید: رسول اکرم صلی الله علیه و آله در راهی به چند کودک خردسال برخورد. به آنها سلام کرد و طعامشان داد. (عن النبی صلی الله علیه و آله اِنَّهُ کان یسَلِّمُ علی الصغیر و الکبیر.) از صفات پسندیده پیغمبر اسلام این بود که به تمام مردم از بزرگ و کوچک سلام می کرد .

کسانی که پیرو سنت های رسول اکرم صلی الله علیه و آله هستند، باید به کودکان سلام کنند تا از طرفی صفت تواضع را در خود تقویت بخشند و از طرف دیگر، شخصیت کودکان را بالا ببرند و آنان را افرادی مستقل و متکی به نفس بار آورند .

سلام امروز

امروزه توجه به سلام، بسیار کم شده و واژه های دیگری به جای این تحیت اسلامی رواج یافته است. بخش مهمی از جامعه نیز به جای سلام از کلمات نامناسب و فرنگی استفاده می کنند و نه تنها در برخوردهای حضوری، بلکه در مکالمه های تلفنی و نامه نگاری نیز کلمه های دیگری جایگزین آن شده است. برخی از علت های این تغییر رویه در جامعه ما به ویژه میان ثروتمندان عبارتند از :

یک، تقلید از ارزش های کشورهای اروپایی و فرنگی به عنوان فرهنگ برتر و پیشرو در جهان؛

دو، استفاده مطبوعات و گروه های فرهنگی جامعه از واژه های بیگانه، که سبب رواج این واژه ها میان قشرهای اجتماع می شود؛

سه، آموزش ندادن سنت ها و آداب اسلامی از طرف خانواده و مدرسه به کودک و تأکید نکردن بر حفظ سنت های پسندیده اسلامی؛

چهار، ضعف تبلیغات و معرفی نکردن ارزش های اسلامی در جامعه .