سوغورلوق(بزرگترین آتشکده جهان)

بنام خدا

تخت سلیمان(سوغورلوق)

آذرگشسپ(بزرگترین آتشکده جهان)

و

جلوه تمدن آذربایجان

                   در دامن سبز و وسیع دره "ساروقSaruq "

(نك. ساروق) در میان كوههای آتشفشانی "آلاداغAladağ " در جنوب غربی آزربایجان، در شمال شهر "تیكان تپهTikantәpә " (نك. تیكان تپه-تکاب) و در جنوب شرقی دریاچه "اورموUrmu " (نك. اورمو-ارومیه) بر بالای تپه "سوغورلوSuğurlu "، محوطه جهانی و مجموعه تاریخی "سوغورلو" واقع شده است که در زبان فارسی موسوم به "تخت سلیمان" می باشد.

سوغورلو (تخت سلیمان) و مجموعه آثار باستانی و تاریخی آن یكی از مهمترین و مشهورترین مراكز تاریخ و تمدن آزربایجان و یکی از نمادهای باشکوه معماری آزربایجانی محسوب می‌شود. در این مجموعه تاریخی كه دارای ارزش سمبلیك مهمی است، بقایای آثاری از دوران ماقبل تاریخ، دولت و تمدن ماننائی (اولین دولت آزربایجانی)، تاریخ سامی-عبری-مسیحی، عهد ماد و اشكانی (هر دو با تباری مناقشه دار)، سازه های مربوط به دوره ایرانی-ساسانی-زردشتی و تمدن توركی-موغولی-ایلخانی موجود است. طراحی آتشكده، قصر و طرح كلی‌ محوطه بر ایجاد و گسترش معماری اسلامی تاثیر گذاشته است. در اطراف سوغورلو (تخت سلیمان)، ایسسی سوها (آب گرم‌ها)، قاینارجاها (چشمه های جوشان) و بولاق های سردی (چشمه‌ها) وجود دارند كه بسیار جالب توجه اند. دریاچه اسرار آمیز "بوركو Bürkü" و شكاف بزرگی كه در اثر زلزله پدید آمده، از دیگر نكات دیدنی سوغورلوق (تخت سلیمان) است.

كلیه آثار این مجموعه كه در سال ١٣٨٢ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید، بر روی یك بلندی طبیعی به ارتفاع ٢٠ متر از سطح دشتی گسترده و درون حصار و دیواری بیضی شكل بنا شده است. حصار از سنگ‌های لاشه‌ای به ابعاد مختلف و به ضخامت ٥ متر، ارتفاع ١٤ متر و با محیط بیرونی ١٢٠٠ متر بنا شده است. لایه بیرونی حصار از سنگ‌های تراش‌دار نما‌سازی شده و دارای ٣٨ برج دفاعی مخروطی شكل است. برخی از آثار مجموعه مانند زندان مربوط به دوره ماقبل تاریخ، ماننائیها، دوره مادها، پایه دیوارها از دورة اشكانی و حصار بیرونی متعلق به عهد ساسانی است. بخش‌هایی از این محوطه در قرن سیزدهم میلادی در دوره آباقاخان، دومین پادشاه امپراتوری ایلخانی و برادر زاده هلاكوخان مرمت شد، پاره‌ای از قسمت‌های فرو ریخته بازسازی گردید، دروازه جدیدی در مجاورت دروازه جنوبی عهد ساسانی احداث و قصر، عمارت، سالن شورا، ایوان (شرقی)، ساختمانهای هشت و دوازده ضلعی و شهركی صنعتی در کنار آن بنا شد. (امرای مغول هیچكدام از آثار پیش از خود را تخریب نکردند و ساختمان های خود را در کنار و یا بر روی این آثار قبلی بنا نمودند). تاكنون قسمت‌های مختلف بافت صنعتی شهرك ایلخانی ‌سوغورلو (تخت‌سلیمان) مانند بازار، كارگاه، حمام و خانه مسكونی شناسایی شده اند. پس از انجام تعمیرات وسیع و چشمگیر و احداث بناهای جدید، از این مكان مدتی بعنوان پایتخت تابستانی، كاخ شكار و تفرجگاه امپراتور ایلخانی استفاده شده است.بای بک

ریشه شناسی

سوغورلو نام قدیمی و تركی محوطه ای تاریخی در آزربایجان است كه در زبان فارسی تخت سلیمان نامیده می شود. این نام به معنی محلی كه در آن سوغور فراوان وجود دارد و یا زمینی كه از قابلیت سوغور كردن برخوردار است می باشد:

١- سوغورSuğur : نوعی از خرگوش شبیه مارمولك كه از پوست آن برای ساختن كت بارانی استفاده می شود از تلفظهای این كلمه در زبانهای توركی: سوغور (قاراخانی)، سوویر (تاتاری)، هیویر (باشقیری)، سیغیرغان (نوعی موش)، سئوئر (چووواشی)، (در تركی معاصر تركیه: آدا تاوشانی، به عربی الوبر). در تركی قدیم "سوغورلوق تاغ Suğurluq Tağ" به معنی كوهی پر از سوغورها بوده است (كاشغری). "سوغورلو" معادل سوغورلوق تركی قدیم بوده و به معنی محلی كه در آن سوغور فراوان می باشد است. ("سوغور" را نمی بایست با "سغر" كه به معنی نوعی خارپشت كلان است اشتباه نمود. گرچه نام این حیوان نیز كه به اشكال اشغر، اسغر، سغرمه، سغرنه، سکرمه، سکرنه، سَكَر، سُكَر نیز ثبت و در لغتنامه های فارسی به صورت کرپی کوهی، روباه ترکی، ارمجی کوهی، خورکای جبلی معنی شده، تركی است).

٢-در تركی كلمه دیگری به شكل "سوغورSoğur " از مصدر "سوغورماقSoğurmqa " به معنی گرفته شدن آب توسط زمین وجود دارد. "قوم سوو سوغوردوQum suv soğurdu " (شن آب را در خود كشید، جذب كرد)، "اول قوروت سوغوردوOl qurut soğurdu " (او آب كشك را بیرون كشید)، با گسترش معنی به معنی بیرون كشیدن. در این معنی با فعل "سییرماقSıyırmaq " در هم آمیخته شده است. مانند بیرون كشیدن شمشیر از غلاف، تیر از زخم و یا مو از شیر. فرمهای گوناگون آن: سوغور Soğur، سوور Suvur، سور Sur، سویر Suir، سوویر Suwir. از همین ریشه اند مصادر سوغالماقSoğalmaq به معنی فرو رفتن آب بر زمین و خشك شدن آن و سوغالتماقSoğaltmaq به معنی خشك كردن آب. (فرهنگ لغت تركی به فارسی سنگلاخ، تالیف میرزا مهدی خان استرآبادی منشی نادرشاه افشار). این مصدر در زبانهای ادبی و لهجه های معاصر تركی آزربایجان و تركیه هنوز رایج است. مثلاً در شهر باهار آزربایجان (نك. قاراتكین-بهار) Soğolmaq یعنی خشك شدن آب چیزی (وقتی گوشت را برای كباب كردن روی آتش قرار می دهند و پس از مدتی آب آن در اثر حرارت از بین می رود می گویند اَت سوْغوُلدوُ Ət soğuldu یعنی آب گوشت زایل و كشیده شد). بنابر این ریشه شناسی، "سوغورلو" مركب از "سوغور+-لو" بوده و به معنی محل و زمینی كه قابلیت جذب آب را داراست می باشد، به سیاق "گئچه رلیGeçәrli " (گئچ.+-ه ر+-لی) به معنی چیزی كه قابلیت تداول داشته و معتبر است.

٣-از سه شهر تركان قومان (قیپچاق) در ساحل رود دونه چ یكی نیز "سوغور" نام داشته است. محتملا این نام در ارتباط با معنی دوم سوغور است.

٤-"سوغور" به عنوان نام شخص نیز بكار رفته، چنانچه نام یكی از سرفرماندهان تركان قومان بوده است.بای بک

وجه تسمیه:

در متون تاریخی از این منطقه به نام "ستورلیق" یاد و به ریشه تركی آن اشاره شده است: "مستوفی از محل مذكور كه در زمان او در ناحیة ایج رود (در متن انجرود) واقع بوده است یاد می‌كند و می‌گوید در این ولایت قصبه‌ای است كه مغول آن را "ستوریق" می‌‌خوانند و بر سر پشته‌ای است. پس از آن از سرای و چشمة جوشان سخن به میان می‌آورد. سپس می‌افزاید كه اباقاخان آن سرای را عمارت كرد (آثار كاخ آباقاخان در كاوشهای باستان‌شناسی به دست آمده است). كلمة "ستوریق" در نزهه‌القلوب محرف "سغورلیق" یا "سوغورلوق" است كه در زمان مغول به این محل اطلاق می‌شد و از ییلاقهای معروف ایلخانان بوده است و امیر ارغون گنجهایی در آن نهاده بود… این كلمه تركی می‌نماید، ولی استعمال آن از دورة مغول است" (مقاله آذربایجان، عباس زریاب خویی)

نام سوغورلو به سبب وفور نوعی از خرگوش در این ناحیه و به احتمالی كمتر به سبب نوع خاك آن محوطه كه قابلیت جذب آب فراوان را داشته به آن داده شده است.

ریشه شناسی و وجه تسمیه های نادرست

١-هرچند نام خود محل آتشكده و كوههای مجاور آن در كتب بسیار قدیمی ذكر نشده اند، با اینهمه بسیاری از نخستین نامهائی كه برای آنها ذكر شده تركی اند. اما منابع فارسی و دولتی نه تنها نام محل مذكور را با عبارت فارسی "تخت سلیمان" عوض نموده اند، بلكه اغلب پدیده های مربوط و پیرامون آن مانند تپه، كوه، چشمه و شهرك و ….. را نیز "تخت سلیمان" نامیده اند. در حالیكه هر كدام از این پدیده های جغرافیائی و طبیعی دارای نام مشخص تركی است:

-سوغورلوSuğurlu (سغورلق): نام تركی تپه هائی كه به فارسی تخت سلیمان نامیده می شوند.
-آلاداغAladağ (الاطاغ): كوههای اطراف سوغورلو كه امروزه به فارسی تخت سلیمان نامیده می شوند. این منطقه به همراه قاراداغ (با نام فارسی سیاه كوه عوض شده است)، قرارگاه تابستانی آباقاخان بوده است.
-بوركوBürkü (بركه): چشمه ژرف و جوشان مجاور سوغورلو (تخت سلیمان). از ریشه بوركBürk (مصادر بوركمه كBürkmәk و بوركورمه كBürkürmәk به معنی جوشیدن و فوران كردن آب، پاشیده شدن آب، ریزش بسیار شدید آب در حین باران است).بای بک
-آباقاAbaqa (آباقا ایلخان): شهرك صنعتی و كاخ دوره ایلخانی. كلمه ای مغولی به معنی پدربزرگ و عمو، از ریشه تركی "آبا" به معنی جد، پدربزرگ، مادربزرگ، …. به علاوه پسوند تركی "-قا" كه به ندرت بكار رفته است (مانند كلمات قورتقا، آویچقا).

٢-مجموعه باستانی سوغورلو با تمدن، تاریخ و افسانه های سامی در هم آمیخته است. چنانچه نام مجموعه و همچنین زندان موجود در آن با پیغامبر سامی سلیمان نبی، تختی در آن با نام ملكه بلقیس و دریاچه مجاور آن در متون گوناگون مسیحی با دوران كودكی عیسی مسیح مرتبط شمرده شده است. "سلیمان" نامی سامی است، با اینهمه تركیب "تخت سلیمان"، همانگونه كه از ظاهر آن پیداست، به لحاظ ساختاری و دستوری فارسی است. بر خلاف فارسی، در زبان تركی مضاف پس از مضاف الیه می آید. یعنی اینكه این نام به تركی می بایست "سولئیمان تختی" خوانده می شد، مانند نام روستا و قلعه"خان تختی Xantəxti" در جنوب شرقی سلماس در ٧٦ كیلومتری جاده ارومیه- سلماس، كه به معنی "تخت خان" می باشد (در ارتفاعات كنار این محل، بر روی قطعه سنگ بزرگی نقوش حجاری ‌شده‌ای به نام حجاری‌های خان تختی وجود دارند كه نقش دو سوار شاهانه را با دو پیاده نشان می‌دهند. ادعاهائی كه این دو سوار را اردشیر اول، شاهپور اول و غیره دانسته اند همه حدس و گمان اند، زیرا كتیبه‌‌ای همراه این نقشها نیست)؛ "داش قالا Daşqala" (در ٢٨ كیلومتری شرق عجب شیر در ساحل شرقی دریاچه ارومیه در ٩٥ كیلومتری جنوب تبریز، نام دولتی-فارسی آن قلعه ضحاك است)؛ نام "باز قالاسی Baz Qalası" (نك. باز قالاسی-بذقالاسی، نام دولتی-فارسی آن قلعه جمهور است).

٣-استرابن تاریخ نگار برای كشور "آتروپاتنه" دو پایتخت ذكر كرده كه یكی آز آنها "فراده اسپه" بوده است. ماركوارت و راولینسون (ماركوارت، ١٠٨) فراده اسپه را با سوغورلوی كنونی (تخت سلیمان) و شهر باستانی "شیز" كه در حوالی آتشكده آزرگشسب واقع شده و شهری مناسب برای اقامتگاه تابستانی بوده یكی دانسته‌اند. برخی با این تثبیت مخالفت نموده و گفته اند كه "شیز نمی‌تواند سوغورلو (تخت‌سلیمان) كنونی باشد، بلكه باید محل آن را كه همان جَنْزه است، در نزدیكیهای مراغه جست. كزنا یا جنزه یا گنزك قسمتی از شیز و نام شهری بوده كه مقر تابستانی شاهان بوده است" (عباس زریاب خویی در مقاله آذربایجان).

نتیجه

نام قدیمی و تركی محوطه و مجتمعی كه در زبان فارسی "تخت سلیمان" نامیده می شود، "سوغورلوSuğurlu " بوده و به معنی محلی كه دارای سوغور (نوعی خرگوش) فراوان است و یا زمینی كه قابلیت جذب آب را دارد می باشد. این مجتمع در دره "ساروقSaruq "، احاطه شده با كوههای "آلاداغAladağ " واقع شده است. چشمه جوشان آن "بوركوBürkü " و شهرك صنعتی وكاخ ایلخانی آن "آباقاAbaqa " نام دارد.