پاسخ قرآن به شبهات منکرین
مقدّمه
از احتجاجاتی که قرآن کریم با منکرین معاد دارد و از لحن پاسخهایی که به سخنان آنان داده است میآید که شبهاتی در اذهان ایشان بوده که ما آنها را براساس مناسبتِ پاسخها به این صورت، تنظیم میکنیم:
1- شبهه اعاده معدوم
قبلا اشاره کردیم که قرآن کریم در برابر کسانی که میگفتند: «چگونه ممکن است انسان، بعد از متلاشی شدن بدنش مجدّداً زنده شود؟» پاسخی میدهد که مفادش این است: قوام هویّت شما به روحتان است نه به اندامهای بدنتان که در زمین، پراکنده میشود.
از این گفتگو میتوان استنباط کرد که منشأ انکار کافران، همان شبههای بوده که در فلسفه به نام «محال بودن اعاده معدوم» نامیده میشود. یعنی آنان میپنداشتند که انسان، همین بدن مادّی است که با مرگ، متلاشی و نابود میگردد و اگر مجدّداً زنده شود انسان دیگری خواهد بود زیرا برگرداندن موجودی که معدوم شده محال است و امکان ذاتی ندارد.
پاسخ این شبهه از بیان قرآن کریم روشن میشود و آن این است که هویّت شخصی هر انسانی، بستگی به روح او دارد، و به دیگر سخن: معاد، اعاده «معدوم» نیست بلکه بازگشت «روح موجود» است.
2- شبهه عدم قابلیّت بدن برای حیات مجدّد
شبهه قبلی، مربوط به امکان ذاتی معاد بود، و این شبهه، ناظر به امکان وقوعی آن است. یعنی هر چند بازگشت روح به بدن، محال عقلی نیست و در فرض آن، تناقضی وجود ندارد ولی وقوع آن، مشروط به قابلیّت بدن است و ما میبینیم که پدید آمدنِ حیات، منوط به اسباب و شرایط خاصّی است که میبایست تدریجاً فراهم شود مثلاً نطفهای در رَحمِ، قرار گیرد و شرایط مناسبی برای رشد آن، وجود داشته باشد تا کم کم جنین کامل شود و به صورت انسان در آید، ولی بدنی که متلاشی شد دیگر قابلیّت و استعداد حیات را ندارد.
پاسخ این شبهه آن است که این نظام مشهود در عالم دنیا، تنها نظام ممکن نیست و اسباب و عللی که در این جهان، براساس تجربه، شناخته میشوند اسباب و علل انحصاری نیستند، و شاهدش این است که در همین جهان، پدیده های حیاتی خارق العادهای مانند زنده شدن بعضی از حیوانات و انسانها رخ داده است.
این پاسخ را میتوان از ذکر چنین پدیده های خارق العادهای در قرآن کریم بدست آورد.
3- شبهه درباره قدرت فاعل
شبهه دیگر این است که برای تحقّق یک پدیده، علاوه بر امکان ذاتی و قابلیّت قابل، قدرت فاعل هم شرط است و از کجا که قدرت بر زنده کردن مردگان داشته باشد؟!
این شبهه واهی، از طرف کسانی مطرح شده که قدرت نامتناهی الهی را نشناخته بودند، و پاسخ آن این است که قدرت الهی، حدّ و مرزی ندارد و به هر چیز ممکن الوقوعی تعلّق میگیرد، چنانکه این جهان کران ناپیدا را با آن همه عظمت خیره کننده، آفریده است.
«أَ وَ لَم یَرَوا أَنَّ اللّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَرضَ وَ لَم یَعیَ بِخَلقِهِنَّ بِقادِر عَلی أَن یُحیِیَ المَوتی بَلی إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیء قَدِیرٌ».
مگر ندیدند (و ندانستند) خدایی که آسمانها و زمین را آفریده و در آفرینش آنها در نمانده است، میتواند مردگان را زنده کند؟ چرا، او بر هر چیزی تواناست.
افزودن بر این، آفرینش مجدّد، سختتر از آفرینش نخستین نیست و نیاز به قدرت بیشتری ندارد بلکه میتوان گفت از آن هم آسانتر است زیرا چیزی بیش از بازگشت روح موجود نیست. «فَسَیَقُولُونَ مَن یُعِیدُنا قُلِ الَّذِی فَطَرَکُم أَوَّلَ مَرَّة فَسَیُنغِضُونَ إِلَیکَ رُؤُسَهُم وَ...».
خواهند گفت: چه کسی ما را باز میگرداند (و مجدّداً زنده میکند)؟ بگو: همان کسی که شما را نخستین بار آفرید. پس سرهایشان را نزد تو تکان خواهند داد (و از این پاسخ، تعجّب خواهند کرد).
«وَ هُوَ الَّذِی یَبدَؤُا الخَلقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَ هُوَ أَهوَنُ عَلَیهِ».
و اوست کسی که آفرینش را آغاز میکند و سپس آن را برمی گرداند و آن (باز گرداندن) آسانتر است.
4- شبهه درباره علم فاعل
شبهه دیگر این است که اگر خدا انسانها را زنده کند و به پاداش و کیفر اعمالشان برساند باید از سویی بدنهای بی شمار را از یکدیگر تشخیص بدهد تا هر روحی را به بدن خودش بازگرداند. و از سوی دیگر، همه کارهای خوب و بد را به یاد داشته باشد تا پاداش و کیفر درخوری به هر یک از آنها بدهد. و چگونه ممکن است انسانی که خاک شده و ذرات آنها در هم آمیخته شده را از یکدیگر باز شناخت؟ و چگونه میتوان همه رفتارهای انسانها را در طول هزاران بلکه میلیونها سال، ثبت و ضبط کرد و به آنها رسیدگی نمود؟
این شبهه هم از طرف کسانی مطرح شده که علم نامتناهی الهی را نشناخته بودند و آن را به علوم ناقص و محدود خودشان قیاس میکردند. و پاسخ آن این است که علم الهی حدّ و مرزی ندارد و بر همه چیز، احاطه دارد و هیچگاه خدای متعال چیزی را فراموش نمیکند.
قرآن کریم از قول فرعون، نقل میکند که به حضرت موسی (ع) گفت:
«فَما بالُ القُرُونِ الأُولی».
اگر خدا همه ما را زنده، و به اعمالمان رسیدگی میکند پس وضع آن همه انسانهای پیشین که مرده و نابود شدهاند چه میشود؟
حضرت موسی(ع) فرمود:
«عِلمُها عِندَ رَبِّی فِی کِتاب لا یَضِلُّ رَبِّی وَ لا یَنسی».
علم همه آنها نزد پروردگارم در کتابی محفوظ است و پروردگار من گمراه نمیشود و چیزی را فراموش نمیکند.
و در آیهای جواب دو شبهه اخیر به این صورت، بیان شده است:
«قُل یُحیِیهَا الَّذِی أَنشَأَها أَوَّلَ مَرَّة وَ هُوَ بِکُلِّ خَلق عَلِیمٌ».
بگو (ای پیامبر) مردگان را همان کسی زنده میکند که نخستین بار، ایشان را پدید آورده، و او به هر آفریدهای داناست.