کار زنبوران در داخل کندو

با نگاهی دقیق به داخل کندو متوجه می شویم که زنبورها کارهایی را که لازم است خود به خود انجام می دهند و ظاهراً بین آن ها تقسیم کار انجام شده است. ولی حقیقت امر این است که کارها بین آن ها تقسیم نشده بلکه فعالیت های مختلف را به اقتضای سن و تحریکات مختلفی که دریافت می کنند انجام می دهند. ناگفته نماند که در طول تاریخ زنبور عسل از نظر ساختمان بدنی و رفتاری تکامل یافته به طوری که به صورت امروزی قادر است فعالیت های مختلف زندگی اجتماعی خود را در داخل کندو به تناسب سن انجام دهد.
برای این که مفهوم «تقسیم کار» را بهتر متوجه شویم بهتر است به جای این که تمام جمعیت کندو را مورد بررسی قرار دهیم فقط یک زنبور را در نظر گرفته و سؤال کنیم که این زنبور از کجا می داند که چکار باید بکند؟ چگونه باید آنان کار را انجام دهد؟ و کجا و چه موقع باید کار به خصوص را انجام دهد؟ باید توجه داشت که زنبور عسل و سایر حشرات قدرت درک و فهم مثل حیوانات بزرگ تر را نداشته و مغز آن بسیار کوچک و ساده می باشد. از طرف دیگر این سؤال مطرح است که چرا زنبورها در داخل کندو هم زمان فعالیت های مختلفی را انجام می دهند؟ پاسخ این سؤال این است که هر زنبور در داخل کندو از سایر زنبورها به نحوی از جمله از نظر ترکیب ژنتیکی، تحریکات داخل بدن، وضعیت فیزیولوژیکی بدن و غیره متفاوت می باشد. از طرف دیگر امکان ندارد دو زنبور در داخل یک کندو دقیقاً در مکان یکسانی واقع شوند و تحریکات یکسانی را دریافت کنند. این موضوع به این مفهوم است که هر یک از زنبورهای داخل کندو تحریکات داخلی متفاوتی را برحسب مکان استقرار خود دریافت می دارند. مثلاً زنبوری که در مدخل سلولی که حاوی لارو است با زنبوری که نزدیک ملکه قرار دارد تحریکات متفاوتی را دریافت می دارند. بنابراین هر زنبور ممکن است در لحظات و ثانیه های مختلف تحریکات متفاوتی را دریافت دارد و عکس العمل و یا رفتار متفاوتی را از خود نشان دهد. یکی از رفتارهای مهم و عادی نبوران در داخل کندو «رفتار گشت زنی» است که زنبور در فضای تاریک کندو به نقاط مختلف حرکت کرده و بر حسب وضعیت ساختمانی بدن خود تحت تاثیر تحریکات مختلفی قرار می گیرد. در این صورت تحریکاتی که بیشترین اثر را روی آن داشته باشند باعث بروز عکس العمل خاصی از وی می شوند. مثلاً تغذیه نوزادان فقط به وسیله ی کارگرهایی انجا می شود که غدد غذایی آن ها که ترشح ژله سلطنتی می کند رشد کافی کرده و در اثر نزدیک شدن به لاروها تحریک شده و آن ها را غذا می دهند. به عبارت دیگر هر زنبور کارگر از موقعی که متولد می شود بر حسب وضعیت ساختمان بدن خود تحت تاثیر تحریکات خارجی در هر مرحله از رشد و سن خود عکس العمل معینی را انجام می دهد. اگر یک زنبور کارگر را از ابتدای تولد تا انتهای مرگ عادی اش مورد مطالعه قرار دهیم فعالیت هایی را که بر حسب سن خود انجام می دهد عمدتاً به شرح زیر است؟
لازم به توضیح است که تقسیم بندی فوق دقیقاً در مورد همه ی زنبورها صادق نیست. زیرا تا حدودی تداخل دارد و بر حسب شرایط محیطی ممکن است تغییر کند ولی به طور عموم قابل قبول است.
در صورتی که توضیحات فوق را قبول کنیم سوالات مطرح شده قبل بی مفهوم خواهند بود. علاوه بر این باید توجه داشت که حقیقتاً زنبورها «نمی دانند» چکار می کنند و فهم و شعور و درک موضوعات را مثل آن چه که حیوانات متکامل تر دارا می باشند ندارند. به منظور درک بهتر فعالیت های زنبور عسل ابتدا فعالیت های داخل کندو و سپس فعالیت های خارج کندو را شرح خواهم داد:
الف ـ ‌فعالیت های داخل کندو
محققین مختلفی که در ارتباط با فعالیت های زنبور عسل در داخل کندو مطالعه کرده اند اکثراً با استفاده از کندوی مشاهده ای شیشه ای به نتایج عدیده ای دست یافته اند. اکثراً نتایج به دست آمده مبین این است که فعالیت های داخل کندو بسیار پیچیده، متنوع و منظم می باشند و اکثراً وابستگی مشخصی با سن زنبور و وضعیت فیزیولوژیکی آن دارد. به عبارت دیگر زنبورهای جوان معمولاً در دو سه هفته ی اول زندگی در داخل کندو مانده و کارهای داخل کندو را انجام می دهند ولی کم کم که مسن تر می شوند به خارج از کندو رفته و فعالیت های خارج از کندو را عهده دارد می گردند.
های داک در سال 1930 گزارش کرد که زنبورها در هر شرایطی به طور غریزی نیاز کلنی خود را حس کرده و بدون توجه به سن خود را در حد امکانات نسبت به انجام کارها اقدام می کنند. بنابراین در یک کلنی طبیعی و در شرایط عادی اکثر فعالیت های داخل کندو به وسیله ی زنبورهای مختلف به اقتضای سن و شرایط فیزیولوژیکی آن ها انجام می شود ولی در شرایط غیر عادی زنبورهای مختلف ممکن است هرگونه فعالیتی را که نیاز کلنی باشد در حدود قدرت خود انجام دهند. علاوه بر این مشاهده شده است که در بعضی از شرایط زنبورها بلوغ زودرس یافته و در این ارتباط بعضی از فعالیت های داخل کندو را انجام نداده ولی زودتر به انجام کارهای خارج از کندو می پردازند. در صورتی که زنبور را به مدت چند دقیقه تحت تاثیر گاز کربنیک قرار دهیم همین پدیده حاصل خواهد شد.
کنترل حرارت و رطوبت داخل کندو
زنبورهای داخل کندو از سنین مختلف به طور مستقیم و غیر مستقیم در ارتباط با کنترل حرارت داخل کندو می باشند. درجه حرارت منطقه ی پرورش نوزادان به طور شگفت آوری در تمام طول سال و در تمام مدت شبانه روز ثابت بوده و حدود 34 تا 35 درجه سانتیگراد می باشد.
برای کاهش درجه حرارت داخل کندو عده ای از زنبورها مقداری آب را به داخل کندو آورده و در قسمت های مختلف آن به صورت قطراتی پراکنده می کنند و عده ای دیگر در یک طرف مدخل سوراخ پرواز به طوری قرار می گیرند. که سرشان به طرف بیرون باشد و عده ای دیگر در طرف دیگر مدخل سوراخ پرواز طوری می ایستند که سرشان به طرف داخل باشد.
سپس با باز کردن بال های خود و انجام ارتعاشات بسیار زیاد بال هایشان، موجب به جریان افتادن هوای داخل کندو می شوند. به طوری که هوای تمیز از یک طرف وارد شده و هوای گرم از طرف دیگر خارج می گردد.
این عمل تقریباً شبیه طرز کار کولر جهت کاهش جهت درجه حرارت می باشد. ضمناً برای کاهش درجه حرارت، زنبورهای داخل کندو از یکدیگر جدا و پراکنده شده و عده ای از آن ها در مدخل کندو و قسمت خارجی آن مستقر می گردند.
برای افزایش درجه حرارت داخل کندو (مثلاً در زمستان) زنبورها مجتمع شده و به صورت گلوله ای در می آیند. سپس زنبورهای سطح خارجی گلوله با خوردن عسل و با حرکت شدید ماهیچه ها و ارتعاش بال ها موجب تولید حرارت متابولیکی شده که این حرارت به داخل گلوله نفوذ می کند. علاوه بر این، گه گاه زنبورهای سطح خارجی گلوله به داخل آن رفته و عده ای دیگر به جای آن ها به خارج گلوله می آیند و همان حرکات را انجا می دهند. در این وضعیت ملکه و احتمالاً نوزادان (در صورتی که وجود داشته باشند) در وسط گلوله مستقر می باشند.
ضمناً سطح گلوله به واسطه ی سطح بدن زنبورهای خارجی گلوله به صورت عایق بوده و حرارت از آن خارج نمی شود. رطوبت داخل منطقه ی پرورش نوزادان نیز تقریباً ثابت و حدود 35 تا 45 درصد می باشد و با کم و زیاد آوردن آب به داخل کندو و تنظیم سوراخ های تهویه و بال زدن می توانند رطوبت داخل کندو را در حد مطلوب نگهدارند.
ترشح موم و ساختن شان
موم زنبور عسل ماده ای است که برای ساختن شان به وسیله ی غدد مترشحه موم که در ناحیه بین 4 مفصل انتهای زیر شکم واقع هستند تولید می شود. غدد تولید کننده موم فقط در زنبورهای کارگر وجود دارند و در سنین بین 12 تا 18 روزه گی بیشترین رشد را کرده و در مرحله ی فعال تری هستند. از هر یک از مفصل های فوق الذکر در هر نوبت دو عدد پولک مومی ترشح می شود (یکی در هر طرف) که مجموعاً 8 عدد پولک مومی تولید می شود. ترشح موم در ساعات گرم روز موقعی که درجه حرارت 33 تا 36 درجه سانتیگراد است انجام می شود. برای ترشح موم، زنبورهای کارگر مقدار زیادی عسل و یا شهد تغذیه می کنند. برای تولید یک کیلوگرم موم، زنبورها حدود 3/8 کیلوگرم عسل مصرف می کنند. ناگفته نماند که مصرف مواد پروتئینی از جمله گرده گل اهمیت زیادی در تولید موم دارد.
زنبورهای تولید کننده موم ابتدا مقدار زیادی عسل خورده و خود را در نقطه ای نزدیک به محل شان آویزان می کنند و در این مرحله دستگاه های هضم و جذب آن ها عسل را به موم و انرژی تبدیل می کنند. پس از 24 ساعت شروع به ساختن شان می کنند. کاستل در سال 1912 گزارش کرد که زنبور کارگر برای ساختن شان به وسیله ی خارهای موجود روی پاهای عقب خود موم را از زیر شکم برداشته و به طرف دهان می فرستد. سپس با پاهای جلویی و میانی آن را شکل داده و به وسیله ی ترشحات براقی، پولک های مومی را به هم چسبانده و شان سازی می کند. خارج کردن یک پولک مومی از زیر شکم، شکل دادن و چسباندن آن به شان حدود 4 دقیقه طول می کشد. ممکن است چند صد عدد زنبور در ساختن یک سلول مشارکت کنند.
تغذیه نوزادان
زنبورهای کارگر از 3 روزه گی شروع به تغذیه نوزادان می کنند. پرستاری و تغذیه نوزادان تا سن 12 روزه گی کارگرها ادامه داشته ولی بعد از آن به واسطه ی تحلیل رفتن غدد مترشحه، ژله سلطنتی به تدریج کاهش می یابد و متوقف می شود.
نلسون و همکاران در سال 1924 و لین دات در سال 1953 در رابطه با فعالیت های زنبورهای پرستار اظهار می دارند که: کارگرهای پرستار از موقع تخم گذاری ملکه در سلول ها شروع به بازرسی سلول ها کرده و در تمام دوره تخم و لارو از سلول ها بازرسی می کنند. البته مدت آن بسته به وضعیت داخلی سلول از 2 تا 20 ثانیه می باشد. پس از هر بازرسی شروع به تغذیه لارو می کنند که مدت آن متفاوت است و حدود نیم تا 2 دقیقه طول می کشد و و حتی تا 3 دقیقه نیز می رسد. در خلال 2 روز اول که لارو از تخم جدا شده است زنبورهای پرستار مقدار زیادی ژله در اختیار لارو قرار می دهند، معمولاً بیشتر از مقداری که می تواند مصرف کند، لذا لارو روی بالشتکی از ژله شناور می ماند. در طول روز سوم مقدار غذای داده شده به لارو موجود در حجره ی کارگر کاهش یافته و حتی در فواصل معینی به وی ژله می دهند. محاسبه و مشاهده شده است که از زمان تخم گذاری ملکه در سلول تا موقعی که درب سلول بسته می شود (یعنی در مدت 8 روز اول) زنبورهای پرستار هر لارو را روزانه به طور متوسط 1300 دفعه و در مجموع 10000 بار ملاقات کرده و نیاز غذایی وی را تامین می کنند.
تبادل غذا
در کلنی زنبور عسل غذا بین افراد مختلف داخل کندو از کارگر به کارگر دیگر و همچنین از کارگر به ملکه و به زنبورهای نر مبادله می شود. مدت تبادل غذا معمولاً یک تا 5 ثانیه و بعضی از اوقات 6 تا 20 ثانیه و به ندرت بیش از 20 ثانیه طول می کشد. در جریان این تبادل غذا تماس شاخک های آن ها به یکدیگر که نقش مکالماتی و ارتباط بین آن ها را دارد، حائز اهمیت است.
تبادل غذا نوعی مکالمه بین زنبورها است که وجود غذا و آب را اطلاع می دهد و ضمناً فرمون های ملکه و سایر فرمون های (بوهای خاص) داخل کندو را بین اعضای کلنی مبادله می کند.
پرورش نوزادان
پس از جفت گیری ملکه، معمولاً توجه بیشتری توسط کارگران به وی می شود و به تدریج که در اطراف کلنی در حرکت است یک گروه از زنبوران به عنوان پرستاران و محافظین دایره وار وی را محاصره و دایماً از ملکه مواظبت کرده و ضمن تغذیه و نظافت کردن ملکه، همیشه در اطراف او هستند. البته گه گاه این زنبوران عوض شده و عده ای دیگر این وظیفه را به عهده می گیرند. در موقع تخم گذاری، ملکه در اطراف شان قدم زده و گه گاه سر خود را وارد سلول کرده و آن ها را بازرسی می کند. اگر سلول خالی و مناسب برای تخم گذاری باشد ملکه سر خود را خارج و سپس انتهای شکم خود را وارد سلول کرده و ظرف چند ثانیه یک تخم در مرکز سلول قرار می دهد و سپس شکم خود را از سلول خارج می کند. حرکت ملکه در سطح شان اتفاقی بوده و در جستجوی سلول هایی است که خالی بوده و قبلاً کارگرها آن ها را نظافت کرده اند. در طول زمستان و اوایل بهار که هوا سرد است و منابع غذایی در طبیعت وجود ندارد نسبت تخم گذاری ملکه کاهش می یابد. در صورتی که تخم گذاری انجام شود، در وسط شان و در میان توده زنبورها خواهد بود. به تدریج که هوا گرم و توده باز گردید ملکه نیز در سطح وسیع تری از شان تخم گذاری می کند. وقتی ملکه بیش از 2 ساله شد نسبت تخم گذاری وی نیز کاهش می یابد و ممکن است تخم های گذاشته شده نر باشند. این گونه ملکه ها به تدریج جایگزین می شوند. عمر ملکه به طور متوسط 3 سال است ولی ممکن است تا 4، 5، 6 و یا 7 سال نیز عمر کند. تخم های گذاشته شده پس از 3 روز جدا شده و به لاروها به همان ترتیبی که در بخش تغذیه گفته شد غذا داده و مواظبت می شوند. همان طور که قبلاً گفته شد درجه حرارت منطقه ی پرورش نوزادان همیشه ثابت نگه داشته می شود.
تعداد تخم های گذاشته شده توسط ملکه متفاوت بوده و به طور متوسط حدود 1500 عدد در شبانه روز می باشد. تعداد تخم های گذاشته شده توسط ملکه به طور مستقیم در ارتباط با تغذیه وی می باشد و عوامل خارجی محیط کمتر روی آن اثر دارد. تخم گذاری ملکه در پاییز و زمستان به واسطه ی کم شدن مواد غذایی کاهش یافته و یا متوقف می شود. ملکه ی جفت گیری کرده که شروع به تخم گذاری کرده اند هرگز کندوی خود را ترک نمی کند مگر برای تولید بچه کندو.
دفاع از کندو
بیشتر دشمنان طبیعی زنبور عسل می توانند از طریق سوراخ ورودی کندو وارد آن شوند. در مواقعی که شهد در طبیعت فراوان است و کندو نیز آرام و آشفته نشده است. زنبورهای گارد توجه کمتری به سوراخ پرواز دارند ولی بالعکس در مواقعی که شهد در طبیعت کم باشد و احیاناً کندو نیز آشفته باشد تعداد زنبورهای گارد و توجه آن ها به سوراخ پرواز افزایش می یابد. در این وضعیت هر زنبور بیگانه ای که وارد کندو شود توسط زنبورهای گارد مورد بررسی و بازرسی قرار گرفته و به آن حمله کرده و مانع ورود وی به کندو می شوند ولی در هر حال ممکن است تعدادی از آن ها وارد کندو شوند. زنبورهای گارد معمولاً 18 ـ‌20 روز سن دارند.
زنبورهای کارگر که آشفته شده باشند در مدخل کندو با وضعیت خاصی قرار می گیرند. به این ترتیب که روی دو جفت پاهای عقب ایستاده و پاهای جلویی خود را بلند می کنند. شاخک های آن ها به طرف جلو کشیده شده و معمولاً آرواره ها را باز کرده و بال ها را نیز باز نگه داشته و آماده برای حمله می شوند.
هر زنبور گارد قسمتی از سوراخ پرواز را مواظبت کرده و زنبورهایی را که وارد می شوند مورد بازرسی قرار می دهند. این بازرسی حدود 1 تا 3 ثانیه طول می کشد. زنبور گارد به وسیله ی شاخک های خود زنبور وارد شونده را مورد بررسی قرار می دهد و به وسیله ی بوی وی از خودی و با بیگانه بودن وی آگاه می شود. زنبورهای بیگانه ای که حامل شهد و گرده گل باشند کمتر مورد توجه زنبورهای گارد قرار می گیرند.
به طور کلی نیش زدن توسط زنبور عسل یک رفتار دفاعی است و نه رفتار تهاجمی. معمولاً رفتار دفاعی زنبور عسل در اطراف لانه ی وی صورت می گیرد. این رفتار فوق العاده اهمیت دارد زیرا از یک طرف کلنی زنبور عسل در مقابل دشمنان طبیعی محفوظ می شود و از طرف دیگر احتمال دست برد زدن به آن توسط انسان را کاهش می دهد.
معمولاً کمتر از 5/0 درصد از زنبورهای یک کلنی آماده برای دفاع و نیش زدن هستند و آماده ترین آن ها در نزدیکی سوراخ پرواز قرار می گیرند. این زنبورها به تحریکاتی چون ارتعاشات، بو، رنگ و حرکات مختلف حساس هستند و به وسیله ی آن ها برای نیش زدن تحریک می شوند. پس از تحریک شدن به بیرون از کندو پرواز می کنند و سپس به وسیله ی حرکات، بو و رنگ تحریک می شوند و نیش می زنند. رنگ های تیره بیشتر زنبور را تحریک به نیش زدن می کنند. ترکیبات شیمیایی از جمله مواد عطری، کرم ها و غیره تحریک کننده می باشند. همچنین نفس کشیدن روی زنبورها که باعث آزاد شدن گاز کربنیک می شود تحریک کننده است.
پس از آن که زنبور نیش خود را وارد کرد در همان محل بوی مخصوصی ترشح می کند که شخص را علامت گذاری می کند و سایر زنبورهای گارد را به همان نقطه جلب می کند مگر آن که شسته شود و یا از بین برود. منطقه ی دفاع زنبور برای نژاد اروپایی حدود چند متر در اطراف لانه وی می باشد ولی برای سایر نژادها ممکن است کم و یا زیادتر باشد، مثلاً برای نژاد آفریقایی خیلی بیشتر است. سریعاً دور شدن از این منطقه از دریافت نیش های پی در پی جلوگیری می کند ولی معمولاً در صورتی که از دود غلیظ و سرد به نحو صحیحی استفاده شود و به روش صحیح با کلنی رفتار شود، رفتار دفاعی زنبور تحریک نشده و راحت تر می توان کار کرد. بهتر است پس از وارد کردن دود غلیظ و سرد حدود یک دقیقه صبر کرده و سپس درب کندو را بز کرد تا دود اثر کرده و زنبورها نیز از عسل تغذیه کنند.
زنبورهای کارگر جوان که کمتر از یک روز عمر دارند نمی توانند نیش بزنند زیرا نیش آن ها نرم بوده و هنوز سخت نشده است. زنبورهای نر به هیچ وجه نیش نمی زنند زیرا نیش ندارند. ملکه نیز به ندرت به انسان نیش می زند.
نظافت داخل کندو
به طور کلی هر ماده خارجی بی ربط که به نحوی به داخل کندو آمده یا آورده شده باشد به وسیله ی زنبورها سریعاً به خارج برده می شود. گرچه معمولاً بیش از 90 درصد زنبورهای مسن در مزرعه می میرند ولی آن عده که در داخل کندو می میرند جسد آن ها به وسیله ی سایر زنبورها به خارج کندو برده شده و تا چند صد متر دورتر انداخته می شوند. این نوع رفتار زنبورها باعث تمیز ماندن محوطه ی کندو شده و از طرف دیگر از رشد بیماری ها و جلب آفات جلوگیری می کند. همچنین نوزادانی که در داخل سلول ها به هر دلیلی می میرند نیز به وسیله ی زنبورها  به خارج کندو برده می شوند. علاوه بر این شان های ذخیره شده در انبار و یا در کندوهای ضعیف که مورد حمله ی آفت کرم موم خوار واقع می شوند و یا قارچه روی آن ها رشد پیدا می کند، در صورتی که در کندوهای پر جمعیت گذاشته شوند به وسیله ی زنبورها تمیز و قابل استفاده می گردند.
تحقیقات یکی دو دهه ی اخیر نشان داده است که تمایل زنبورهای عسل برای نظافت داخل کندو یک خصوصیت ژنتیکی است که در نژادهای مختلف متفاوت است. لذا می توان از این خصوصیت برای اصلاح نژاد در مقابل برخی از بیماری ها و آفات خصوصاً بیماری لوک و کنه واروآ بهره گرفت.