اسفند، پیام آور نوزایی طبیعت در افسانه های کهن مردم آذربایجان

منطقه آذربایجان از دیرباز به دلیل غالب بودن بافت کشاورزی و زندگی روستایی متکی بر محصول، با عناصر طبیعت پیوستگی عمیقی داشته که به نوعی این وابستگی به آب و خاک در اغلب آیین هایش بخصوص مراسم نوروز تجلی یافته است.

نمود عینی پیوستگی آیین های نوروز با عناصر طبیعت را در نامگذاری چهار چهارشنبه آخر سال که در اسفندماه قرار دارند می توان مشاهده کرد.

از دیرباز آیین های نوروز در آذربایجان از اوایل اسفندماه شروع می شد که هنوز نیز در بین مردم این منطقه اسفند بنا به همان خصوصیت ها و آیین هایش به بایرام آیی (ماه عید) موسوم است.

در بین مردم روزگاران گذشته آذربایجان هر چهارشنبه آخر سال به یکی از عناصر چهارگانه طبیعت وابسته است که این امر نشان از این دارد که پدران ما در این منطقه در باورهای خود، جایگاه خاصی به نوزایی طبیعت و آغاز سال جدید می دادند.

چنین می نماید که با نامگذاری چهارشنبه های موجود در اسفند ماه با عناصر چهارگانه آب، آتش، باد و خاک، طبیعت نامیرا می شود و در زندگی مردم جاودانگی می یابد.

به اعتقاد جامعه شناسان، مردم آذربایجان با پیوند دادن چهارشنبه های آخر سال با عناصر چهارگانه طبیعت، نقش این عناصر را در زندگی خودشان برجسته کرده و با این وسیله خواست خود را مبنی بر داشتن سالی پر محصول، فراوانی نعمت و اتحاد و همبستگی برای رسیدن به سعادت و خوشبختی به نمایش گذاشته اند.

بر اساس اطلاعات شفاهی موجود، نخستین چهارشنبه اسفند در آذربایجان قدیم به نام سو چارشنبه سی (چهارشنبه آب) خوانده می شد و مردم آیین هایی چون رفتن به سر چشمه ها و کنار آب، از کوزه سفالین تازه آب خوردن، دست و روی خود را در وقت طلوع در آب جاری جلا دادن، پریدن از روی آب را برای این روز انجام می دادند.

برخی از این آداب هنوز هم در مناطقی از آذربایجان بخصوص مناطق روستایی پابرجاست و مردم این رسوم را مظهر بی رنگی، صافی و صمیمت، پاکی و صداقت، نمو و رویش و بالندگی می دانند.

در باورهای کهن مردم آذربایجان طبیعت و بهار درهم آمیخته اند و این آمیختگی را به نوعی می توان در آیین های به یادگار مانده یا فراموش شده نیز می توان مشاهده کرد.

اولین چهارشنبه اسفندماه در باور مردم آذربایجان قدیم، عزت خاصی داشته زیرا از چهارشنبه های نو زاد و تازه از سرمای چله بزرگ و کوچک زمستان رهیده محسوب می شد و به همین خاطر هم مظهر شفافیت و زلالی و دوستی به حساب می آمد و چهارشنبه آب خوانده شدنش نیز بی دلیل نیست.

در تفکرات کهن مردم آذربایجان، آب، مظهر و آیینه سلام و سلامتی است و شاید خضر نبی نیز عمر جاودانه خود را با آشامیدن آب حیات در نخستین چهارشنبه اسفندماه به دست آورده و عمر جاودانی یافته است.

دومین چهارشنبه اسفند به اود چارشنبه سی (چهارشنبه آتش) موسوم است که رمزی از روشنایی، نور، تابندگی، تلالو، خورشید، طلوع، گرمابخشی و آغاز هر آنچه زیبایی است می باشد.

در باورهای قدیم مردم آذربایجان، بین آتش و احترام به آتش با نوزایی طبیعت رابطه وجود دارد زیرا هر چقدر گرما و نور عزیز داشته شود دامن طبیعت زود و سریع گرم می شود و انسانها به سعادت می رسند.

دور آتش جمع شدن در صبح دومین چهارشنبه اسفند در بالای یک تپه و منتظر طلوع خورشید ماندن از مهم ترین آیین های این چهارشنبه است.

تقدس آب و آتش و حرمت نهادن به گرما و زلالی آب هنوز هم در باورهای مردم آذربایجان باقی است به طوری بسیاری از پیران آذربایجانی، مقدس ترین سوگندشان به آب و آتش است.

پیرمردان و پیرزنان آذربایجانی هنوز هم وقتی می خواهند به چیز مقدسی قسم بخورند، آب و آتش بی شک در سر سلسله این سوگندها به میان می آید که اود حقی - سو حقی (به حق آتش - به حق آب)، سویا آند اولسون - ایشیقا آند اولسون (قسم به آب - قسم به روشنایی) از مصداق های آنهاست.

یئل چارشنبه سی (چهارشنبه باد و هوا) سومین چهارشنبه از اسفند ماه در افسانه های مردم آذربایجان قدیم است که ریشه این باورمندی در این مفهوم خلاصه می شود که بعد از سرمای جانسوز زمستان بخصوص دی و بهمن ماه، در چهارشنبه باد، جریان باد بهاری، زنده کردن طبیعت را در دستور کار قرار می دهد و به همراه خود آب و آتش را نیز به حرکت در می آورد.

گرما یا سرمای ناشی از حرکت باد در سومین چهارشنبه آخر سال که در افسانه های مردم آذربایجان قدیم دارای نامهای آغ یئل و قره یئل (باد سفید و باد سیاه) است ضمن اینکه به طراوت بخشی طبیعت منجر می شود نشانه ای از نزدیکی بهار نیز است.

وابستگی نامگذاری سومین چهارشنبه اسفندماه به باد، مقدس شمردن باد را در میان مردم آذربایجان اثبات می کند.

یئل بابا (پدر باد)، یئل یئل دئمک، فال زدن و شعر و بایاتی خواندن از آیین های مهم سومین چهارشنبه اسفندماه در میان مردم آذربایجان است.

آخرین چهارشنبه سال که به چهارشنبه سوری نیز مشهور است منسوب به خاک است و به همین خاطر نیز در آذربایجان قدیم به تورپاق چارشنبه شی (چهارشنبه خاک)، ایلین آخیر چارشنبه سی (آخرین چهارشنبه سال) و یئر چارشنبه سی (چهارشنبه زمین) موسوم است.

در این چهارشنبه است که خاک دوباره مهیا برای زنده شدن می شود و به همراه آب، گرما و هوا زمینه را برای کشت محصول فراهم می کند.

اوج مراسم پیشواز از نوروز و بهار در این چهارشنبه است که بنا به باوری هر چهار عنصر در بالای تپه ای و در خانه پیرزنی همدیگر را ملاقات می کنند و سرود زمزم گلدی، آتش گلدی، یئل گلدی -- تئزه عومور، تئزه محصول، ایل گلدی (زمزم (آب) آمد، آتش آمد، باد آمد -- عمر تازه، محصول تازه، سال نو آمد)

آیین هایی که در چهارشنبه های گذشته اسفند ماه در میان مردم آذربایجان اجرا شده با تمام ویژگی هایش و با گستردگی بیشتر در آخرین چهارشنبه سال نیز به اجرا درمی آیند.

رفتن به سر چشمه و رودخانه های جاری، پریدن از روی آب و آرزو کردن برای سالی پربار داشتن، اسپند دود کردن، آتش روشن کردن و پریدن از روی آتش، فالگوش ایستادن، به دامن طبیعت و باغ و باغچه پناه بردن و نغمه ها و سرودهای بارش و رویش سر دادن، بز چوبی (سایا یا تکه) در روستاها و شهرها گرداندن از جمله آیین هایی هستند که در چهارشنبه آخر سال در بین مردم رایج است که همه مبتنی بر عزیز شمردن عناصر چهارگانه طبیعت هستند.

به این مراسم تهیه غذای مخصوص چهارشنبه، رنگ کردن تخم مرغ، حلوای مخصوص پختن، سر قبر درگذشتگان رفتن، کادو و هدیه فرستادن به عزیزان مخصوصا به تازه عروسان، شعر و بایاتی خواندن را نیز باید افزود.

بایاتی ها (چهاربیتی های آذری) از مهمترین سروده های شفاهی مردم آذربایجان است که می توان احترام به عناصر چهارگانه طبیعت را در باور مردم آذربایجان در آنها مشاهده کرد.

نمونه های زیر مصداق هایی از بی شمار بایاتی هایی هستند که اهمیت عناصر چهارگانه در آنها یادآوری شده است:

بو یئرده سو دایاندی - اود گلدی سو دایاندی (در اینجا آب ماندگار شد - آتش آمد آب ماندنی شد)

دردیمی سویا دیدیم - آلیشدی سودا یاندی (دردم را به آب گفتم - زبانه کشید آب هم سوخت)



داغدان یئل اسیر یئنه - صبریمی کسیر یئنه (بازهم از طرف کوه باد می وزد - هنوز صبر و قرارم را می برد)

گئتدین منی ائیله دین - یولوندا اسیر یئنه (رفتی و مرا در فراقت اسیر و سرگردان کردی بازهم)



باخچالاردا یاز اولدی - بولبول دردین آز اولدی (در باغچه ها بهار شد - بلبل دردت کمتر شد)

اوخو دئدیم آغلادین - بو نئجه آواز اولدی (بخوان گفتم گریستی - این چگونه آواز شد)

نویسنده: جواد زاهدی