کلیات فرقه اسماعیلیه

۲) و دیگر ، عالم یا اکثریت غیر اسماعیلی که فقط قادر به درک مفاهیم ظاهری مذهب هستند . همچنین ، سازمان مذهبی اسماعیلیان بر مراتب و درجات منظمی استوار بود که از پایین به بالا ، عبارت بودند از : 
مستجیب ( تازه وارد به گروه ) ، 
ماذون ، 
داعی ، 
حجت ، 
باب و امام . 
امامان در بعضی از دوره ها مستور و در بعضی دیگر آشکار هستند . به اعتقاد اسماعیلیان ، در دوره ستر ( یاغیبت امام ) دعات موظف اند که ابلاغ امر کنند . در این دوره ، فقط باب و نخبگان قادر به رویت امام هستند . آنان دوره ستر را از دوره محمد اسماعیل تا قیام عبیدالله المهدی در قیروان می دانند . معروفترین داعیان اسماعیلی در این دوره ، ابو عبدالله حسن بن احمد زکرویه ( معروف به ابوعبدالله شیعی ) و میمون قداح بودند که خود اصل ایرانی داشتند . 
در سال ۲۹۷ ه.ق. ابوعبدالله الشیعی بذر دعوت اسماعیلی را در میان قبایل کتامه ( در شمال آفریقا ) پراکند. وی عبید الله المهدی را که در سجلماسه محبوس بود ، آزاد کرد و بر تخت دعوت اسماعیلیان نشاند . عبیدالله پس از استقرار در قیروان ، مدعی خلافت و امامت اسلام شد . نام دعوت اسماعیلیان به دلیل انتساب به حضرت فاطمه (سلام الله علیها) ، دخت گرامی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) ، " فاطمی " خوانده شد . این دعوت ، به سرعت در سراسر شمال آفریقا ، یمن ، بحرین ، شام ، فلسطین ، و ایران انتشار یافت . 
در اندک مدتی خلافت شیعی اسماعیلی توانست با خلافت عباسیان بغداد همپایی کند . حتی دریای مدیترانه را برای اروپاییان ناامن سازد و بنادر فرانسه را غارت کند . 
همچنین ، بند ، " جنوا " را هم به تصرف خود درآورد . جوهر سیسیلی در دوران المعزلدین الله ( ۳۶۵ –۳۴۱ ه.ق.) مصر را از تصرف اخشیریان در آورد و " جامع الازهر " را که نامش از نام حضرت زهرای ازهر – علیها السلام – گرفته شده است ، تاسیس کرد. 
در دوران عزیز پنجمین خلیفه ( ۳۸۵ ۳۶۵ ه.ق. ) دولت فاطمی به اوج قدرت رسید و از اقیانوس اطلس تا دریای سرخ ، یمن ، مکه و دمشق گسترش یافت . حتی ، یکبار در موصل نام خلیفه فاطمی در خطبه ذکر شدو قدرت بغداد در مقابل آن تحقیر گردید . 
داعیان اسماعیلی که از آغاز دعوت در ایران بودند ، در دیلمان و الموت و قهستان و دامغان و سیستان ( که هنوز سنتهای باستانی و سنن و شعایر شیعی مذهبان یا سابقه دارالهجره های خوارج را در اذهان داشت ) مورد پذیرش قرار گرفتند . معروفترین آنان، ابوحاتم رازی ( متوفی به سال ۳۲۲ ه.ق. ) در منطقه دیلم و عبدالملک کوکبی در گردکوه دامغان و اسحاق ( ابو یعقوب سگزی ) در ری و حسین بن مرورودی در خراسان بودند . 
ابوحاتم رازی گروهی از دیلمیان را از جمله اسفار شیرویه ، مردآویچ زیاری ، یوسف ابی الساج ( عامل ری ) را به کیش خود آورد. محمد نخشبی کار مرورودی را در خراسان دنبال کرد و بسیاری از رجال دولت سامانی دعوت او را پذیرفتند .ولی در نتیجه دخالت سران نظامی، و لشکریان ترک تبار سامانی ، بسیاری از اسماعیلیان و از جمله محمد نخشبی به قتل رسیدند و همچنین ، ابو یعقوب سگزی هم به دست خلف ابن احمد صفاری ( متوفی به سال ۳۹۹ ه.ق. ) کسته شد . 
پس از سامانیان ، قتل و تعقیب اسماعیلیان به دست سلطان محمود غزنوی ادامه یافت و بسیاری از اسماعیلیان طالقان خراسان که از ابو علی سیمجوری در مقابل محمود حمایت می کردند ، به قتل رسیدند و اسماعیلیان مولتان هند هم تبعید شدند . ولی ، نه نتها این کشتارها و تعقیبها به فعالیت داعیان پرشور اسماعیلی خاتمه نداد ، بلکه دعوت آنان در سراسر قرون چهارم و پنجم هجری ادامه یافت . 
شاخصترین چهره مبلغان اسماعیلی در قرن پنجم ، ناصر خسرو قبادیانی بود . فعالیت او از آغاز عهد سلجوقی شروع شد تبلیغات ناصر خسرو در مازندران و خراسان باعث گردید که فرقه خاصی از اسماعیلیان ، به نام " ناصریه " در این نواحی پدید آید . 
در ناحیه جبال نیز ( در همین اوان ) دعات دیگر فاطمی سرگرم نشر دعوت بودند . نام آورترین آنان ، عبدالملک عطاش و پسرش ( احمد ) بودند . احمد قبل از دستگیری و کرگ دلخراش خود ، به حسن بن علی بن محمد صباح ( که به وسیله امیر ضراب و بونجم سراج به کیش اسماعیلی در آمده بود ) توصیه کرد که به مصر برود . حسن در سال ۴۶۵ ه.ق. به مصر رفت ، ولی با وجود تلاش فراوان نتوانست با المستنصربالله ( هشتمین خلیفه فاطمی ) ملاقات کند . وی پس از یک سال و نیم توقف در مصر ، در سال ۴۷۳ ه.ق. به ایران بازگشت . 
حسن مدت ده سال نواحی شمال و مرکز و شرق و غرب ایران را برای بدست آوردن پایگاهی مناسب زیر پا گذاشت . سرانجام ، در سال ۴۸۳ ه.ق. با کمک قاضی حسین قاینی ( حاکم سابق ترشیز ) و اسماعیلیان دیلم ، مکان مناسب را به دست آورد . وی قلعه الموت را تصرف کرد . این قلعه در سال ۲۴۶ ه.ق. به وسیله یکی از ملوک جستانی دیلم ساخته شده بود . حسن بعد از تعمیر قلعه ، آن را پایگاه دعوت جدید خود قرارداد ۴۸۴ ه.ق. قاضی حسین قاینی را به دعوت قهستان و خراسان فرستاد . وی با کمک اسماعیلیان قهستان قلعه باستانی "دره " را ، در ۱۵۰ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند و در مجاورت سیستان تصرف نمود . 
تصرف " الموت " در دیلم " دره " در قهستان ، دولت سلجوقی را متوجه خطر دعوت اسماعیلیان نمود و آنان را به واکنش شدیدی وادار کرد . امیر یورونتاش در الموت و قزل ساروغ با متحد سیستانی خود ( بهاء الدوله ) به حملاتی علیه اسماعیلیان دست یازیدند . اما ، مقاومت محصوران و مرگ ملکشاه عملیات را ناتمام گذاشت و همزمان با آن ، ابو طاهر ارانی دیلمی نیز به زندگی وزیر سالخورده خراسان ( خواجه نظامی الملک )خاتمه داد . 
گویا تقدیر بر این بود که دستار وزارت و تاج شاهی همزاد یکدیگر باشند این عمل شهرتی عالمگیر برای کارد زنان صباحی فراهم آورد . اسماعیلیان با استفاده از فترت مرگ سلطان و وزیر ، به تصرف دژهای دیگری دست زدند و در سال ۴۸۶ ه.ق. میان دو فرزند او ، یعنی المصطفی لدین الله مشهور به نزار و المستعلی بالله احمد ، که هر دو مدعی جانشینی پدر بودند ، اختلاف افتاد . در نتیجه اسماعیلیان به دو گروه " نزاری " و " مستعلوی " تقسیم شدند .اسماعیلیان ایران و شام به صورت رسمی طرفدار " نزار " شدند . و اسماعیلیان مصر و بلاد مغرب ، به امامت " مستعلی " معتقد شدند .استقلال جنبش اسماعیلیان ایران و جدایی آن از مصر ، به دعوت نزاریان روح و شور جدیدی بخشید . 
نزاریان در سال ۴۸۹ ه.ق. قلعه " لمسر " را در الموت تصرف و آن را تعمیر و نوسازی نمودند . فساد داخلی دولت سلجوقی و نظام اقطاعی آن ، نیروی اسماعیلیان را در الموت و قهستان به مثابه نیرویی نجات بخش ساخته بود تا آنجا که منور سیمجوری ( از بازماندگان خاندان کهن سیمجور) قلعه طبس مسینان را به علت دراز دستی حاکم سلجوقی ، به اسماعیلیان وگذار نمود و همانند او عمید مسعود زورآبادی ( رئیس منطقه تر شیز ) از ستم ترکان به اسماعیلیان پناه برد . بعدها ، تلاش فرزندان علاءالدین مسعود زورآبادی برای احیای خطبه نه نام عباسیان ، نتیجه نبخشید و خطیب ترشیز به وسیله اسماعیلیان و هواخواهان خشمگین ایشان پاره پاره شد . 
منطقه قهستان از " دره " در جنوب ، تا ترشیز در شمال ، و از طبس مسینان در شرق ، تا طبس گیلکی در غرب ، به تصرف اسماعیلیان درآمد . اسماعیلیان طبس گیلکی در پشت سر امیری از یک خانواده قدیمی با سنتهای کهن مذهبی اسماعیلی قرار گرفتند و در جدال فرزندان ملکشاه ( بر کیارق و سنجر ) به نفع برکیارق وارد کارزار شدند ، که چندان هم موفق نبود . با محکم شدن جای پای اسماعیلیان در الموت و قهستان ، آنان آماده پیشروی در نقاط دیگر و گسترش متصرفات خود شدند. در سال ۴۹۳ ه.ق. قلعه " گردکوه " یا "گنبدان دژ " در ۱۵ کیلومتری ارتفاعات شمالی دامغان ، به وسیله رئیس مظفر مستوفی اصفهانی ( حامی قدیمی اسماعیلیان ) فتح شد . 
در همین سال ، قلعه شاه در اصفهان به وسیله احمد بن عبدالملک عطاش تصرف شد . 
اسماعیلیان قومس با تصرف قلاع " استوناوند " و " اردهن " و " لاجوردی " ، در مسیر راه ری به خراسان ، این راه را به دست خود گرفتند و از کاروانیان باج و خراج طلب کردند .