مكانيزاسيون در ايران

در قانون برنامه سوم توسعه و در بند الفـ ماده  ۱۰۹ آن ، دولت مکلفـ شده است تا به رفـع بحران صنعتی شدن کشاورزی کمک کند.

صنعتی شدن (مکانیزاسیون ) در زمین های زراعی و باغی به بهبود کیفـی تولید، افـزایش بهره وری و درآمد کشاورزان منجر می شود، اما وجود مشکلات وتنگناهای فـراوان در بخش های صنعت ، کشاورزی و خدمات ، موجب کندی در تحقق این امر شده است .

عوامل طبیعی یا پراکندگی جغرافـیایی روستاها و واحدهای تولیدی  کشاورزی در پهنه وسیع کشور و وجود مسافـت های قابل ملاحظه درفـواصل بین آنها، از موانع بنیانی توسعه مکانیزاسیون کشاورزی است .این امر محدودیت های فـراوانی را در گذشته از جهات مختلفـ به ویژه دسترسی به تعمیرگاههای مناسب برای ارایه سرویس و خدمات به موقع ، تامین قطعات یدکی ، ماندگاری نیروهای فـنی و ماهر در روستاها سبب شده به طوری که در بسیاری از موارد، به دلیل فـقدان امکانات تعمیرگاهی ، زمان مناسب جهت انجام کارهای زراعی و باغی از دست رفـته و ماشین ها و ادوات کشاورزی با وجود نیاز، بدون استفـاده مانده است .فـرسودگی ماشین های کشاورزی و تولید ماشین آلاتی که با فـناوری روز جهان فـاصله دارند، مشکلات را دو چندان کرده است .

گفـته می شود سالانه رقمی در حدود دو هزار و ۵۰۰ میلیارد ریال خسارت ناشی از فـرسودگی ماشین آلات کشاورزی است .
از جمله تنگناهایی که سبب شده از یک طرفـ بخش کشاورزی و از سوی دیگر بخش صنعت نتوانند ماشین های کشاورزی و ادوات موردنیاز را مطابق با استانداردهای بین المللی و با حفـظ کیفـیت مطلوب تولید کنند، کمبود و یا فـقدان دانش واطلاعات و تحقیقات بنیانی در زمینه نیازهای فـنی و مهندسی کشاورزی است .

اسحاق جهانگیری وزیر صنایع و معادن می گوید: صنعت کشور هنوز پاسخگوی بخش  کشاورزی نیست ، زیرا ماشین آلات کشاورزی در مقایسه با دیگر صنایع ، ازپیشرفـت مناسبی برخوردار نبوده است .
به گفـته وی ، ایران تاکنون به شاخصی که برای ماشین آلات کشاورزی در نظرگرفـته شده ، نرسیده است ، در حالی که بیشتر صنایع از لحاظ کمی وکیفـی پیشرفـت مطلوبی داشته و از چارچوب ساختار دولتی خارج شده اند.وی افـزود: بررسی ها نشان می دهد چنانچه کمباین های ساخت داخل از کیفـیت بهتری برخوردار باشند، ضایعات محصولات کشاورزی به مراتب کاهش خواهد یافـت .وی با بیان آن که با قیمت های تعیین شده از سوی مراجع ذیربط، ماشین آلاتی بهتر از وضع موجود نمی توان به کشاورزان واگذار کرد، از آزاد بودن واردات ماشین آلات و ادوات کشاورزی با تعرفـه حدود ۱۰ درصد خبر می دهد.

جهانگیری با تأکید بر نقش مؤثر بخش خصوصی در توسعه ، از کشاورزان خواست برای رقابت با تولیدکنندگان داخلی و پویایی بازار، در زمینه واردات ماشین آلات مجهز، اقدام کنند.

علاوه بر بحث فـناوری ، مسایل اجتماعی و فـرهنگی بهره برداران کشاورزی وکاربران ماشین های کشاورزی نیز از موانع موجود در توسعه مکانیزاسیون این بخش به شمار می رود.ساختار اجتماعی و فـرهنگی جامعه روستایی ایران و دور ماندن بیشتر آنهااز اثار تحولات علمی در زمینه پیشرفـت های کشاورزی ، سبب شده تا شیوه تولیددر بسیاری از روستاها همچنان مبتنی بر سنت ها و روش های ابتدایی باشد.

فـقر فـرهنگی ناشی از بیسوادی و کم سوادی درصد قابل ملاحظه ای از بهره برداران ، آموزش آنها را برای انتقال روش های نوین کشاورزی به عرصه عمل ازجمله توسعه مکانیزاسیون در مراحل مختلفـ تولید محصولات زراعی و باغی بامشکل مواجه کرده است .

هرچند در طول برنامه های پنجساله اول و دوم توسعه کشور، با ورود تعدادی از ماشین ها و ادوات کشاورزی سازگار با شرایط کشور، تحول مطلوبی در آماده ساختن ذهنیت و جلب نظر زارعان نسبت به قبول توصیه های مراجع فـنی و اعمال روش های نوین ایجاد شد، اما این اقدامات هنوز کافـی نیست .
بنابراین در برنامه پنجساله چهارم ، هماهنگی جدی تر فـعالیت های تحقیقاتی ، آموزشی و ترویجی با واحدهای اجرایی بخش کشاورزی مورد انتظار است .

شاید یکی  از مهمترین  عواملی  که  بتوان  از آن به  عنوان  مشکلی  بر سر راه توسعه  مکانیزاسیون  کشاورزی  نام  برد، عوامل اقتصادی  و ضعفـ  بنیه مالی  کشاورزان به  خصوص  زارعان  خرده پا است .

واقعیت  این  است  که  بخش  عمده ای  از شاغلان  بخش  کشاورزی  را زارعان  خرده پایی تشکیل  می دهند که  در واحدهایی  با ابعاد بسیار کوچک  تجمع  یافـته  و فـاقد قدرت اقتصادی  برای  خرید ماشین  و ادوات  کشاورزی  هستند.

از سوی  دیگر، نبود تناسب  در جریان  افـزایش  قیمت  ماشین های  کشاورزی  با محصولات  زراعی  و باغی  از جمله  مشکلات  اقتصادی  مانع  از مکانیزاسیون  شدن  عرصه تولید کشاورزی ، است .

در این  بین ، نظام های  بهره برداری  موجود و تشکل های  خصوصی  بوجود آمده  به دلیل  فـقدان  اهرم های  هدایتی  و حمایتی  لازم ، رهاورد چندان  مثبتی  را به  همراه نداشته  و سقفـ  مبالغ  مربوط به  یارانه های  اختصاصی  برای  خرید
ماشین های کشاورزی  نیز تناسبی  با نیازهای  این  بخش  ندارد.

در شرایط اقتصادی  کنونی  کشور، تامین  ماشین های  کشاورزی  از طریق  تولیدات داخلی ، امکان پذیر نیست .

افـزون  بر آن ، صنایع  سازنده  وسایل  کشاورزی  فـاقد پویایی  و خلاقیت های  لازم بوده  و همواره  گرفـتار تکرار تولید نمونه هایی  که  قبلا اقتباس  شده ، هستند.

همچنین  افزایش  قیمت  تولید در سال های  اخیر با وجود آن که هنوز تحت  تاثیرقیمت گذاری  های  مهارکننده  سازمان های  دولتی  با نارضایتی  تولیدکنندگان  همراه است ، به گونه ای  فـزونی  یافـته  که  در بسیاری از موارد قابل  تحمل  برای  کشاورزان نیست .

افـزایش  قیمت  ماشین آلات  کشاورزی  زمانی  در تعادل  اقتصادی  کشاورزان  اختلال ایجاد نمی کند که  متناسب  با افـزایش  قیمت  محصولات  انها باشد.

گذشته از عوامل  زیربنایی  نظیر تجهیز، نوسازی  و یکپارچه سازی  اراضی ، توسعه شبکه های  آبیاری  و زهکشی  که  اهمیت  ویژه ای  در توسعه  مکانیزاسیون  کشاورزی دارند، ساختار تشکیلاتی  مناسب  نیز می تواند برای  بهبود وضعیت  مکانیزاسیون نقش  مؤثری  ایفـا کند.ضایعات  و تلفـات  وارده  از کافـی  و به  موقع  نبودن  عملیات  کشاورزی  و پیامد-های  ناشی  از آن از مشکلات  دیگری  است  که  به  دلیل  کمبود ماشین های  کشاورزی به  ویژه  منابع  مولد نیرو در مراحل  تولید محصولات ، گریبانگیر بخش  کشاورزی شده  است .

به گفـته  رئیس  مرکز توسعه  مکانیزاسیون  وزارت  جهادکشاورزی ، بخش  کشاورزی سالانه  در مجموع  به  ۲۸ هزار دستگاه  تراکتور ( شامل  تولیدی  و وارداتی  )نیازدارد.

در حالی  که  در سال  زراعی  گذشته  فـقط ۱۶ هزار دستگاه ، تامین  و دراختیار کشاورزان  قرار گرفـت .

مصطفـی  ترکان  صباغ  از توزیع  ۱۹ هزار دستگاه  تراکتور در بین  کشاورزان در سال  زراعی  جاری  خبر داد و گفـت : این  تعداد با میزان  مورد نیاز این  بخش فـاصله  زیادی  دارد.گفـته  می شود شرکت  تراکتورسازی  ایران  امسال  ۱۵ هزار دستگاه  تراکتور تولیدو در اختیار بخش  کشاورزی  خواهد گذاشت ، اما باید پذیرفـت  که  انحصاری  بودن کارخانه های  تراکتورسازی  و کمباین سازی  و در نتیجه  فـقدان  یک  رقابت  مبتنی بر قوانین  عرضه  و تقاضا در زمینه  ساخت ، تولید، بهبود کیفـیت  وتعدیل  قیمت هاخود مانعی  بزرگ  بر راه  توسعه  مکانیزاسیون  کشاورزی  است .

آمارهای  ارایه  شده  ازسوی  مرکز توسعه  مکانیزاسیون  کشاورزی  نشان  می دهد که در سه  سال  نخست  برنامه  سوم  توسعه  کشور، از ۹ هزار و ۶۷۱ دستگاه  دروگر، ۴۳هزار و ۲۲۱ دستگاه  تیلر، هفـت  هزار و ۶۴۴ دستگاه  کمباین  و ۸۶ هزار و ۱۶۰دستگاه  تراکتور مورد نیاز بخش  کشاورزی  فـقط ۸۳۲ دستگاه  دروگر ( ۵۱/۸ درصدبرنامه )، چهار هزار و ۲۵۳ دستگاه  تیلر ( ۸۴/۹ درصد)، هزار و ۱۸۳ دستگاه کمباین  ( ۴۷/۱۵ درصد) و ۳۴ هزار و ۱۹۸ دستگاه  تراکتور ( ۶۹/۳۹ درصد) تامین و در اختیار کشاورزان  قرار گرفـته  است .

در حالی  که  در سه  سال  نخست  برنامه  سوم ، تولید تراکتور در مقایسه  بابرنامه  دوم  توسعه  کشور از رشد مطلوبی  برخوردار بوده  که  شاید یکی  از دلایل آن ، شکل گیری  کارخانه های  تراکتورسازی  توسط بخش  خصوصی  است .

غلامرضا صحراییان  قائم  مقام  وزارت  جهاد کشاورزی  با تأکید بر نقش  مؤثربخش  خصوصی  در افـزایش  تولید ماشین آلات  کشاورزی ، می گوید: با افـزایش  حضور این بخش ، تولید ماشین آلات  با کیفـیت  مناسب  روز به  روز توسعه  پیدا می کند.
وی  با اشاره  به  تولید ۹۰ درصد ادوات  کشاورزی  توسط بخش  خصوصی ، می افـزاید:جهت گیری  دولت  بر این  است  که  تولید تراکتور در کشور به  بخش  خصوصی  واگذارشود.

به گفـته  وی ، در این  زمینه  با همکاری  وزارتخانه های  جهادکشاورزی  و صنایع و معادن  چند واحد تراکتورسازی  جدید در کشور در حال  شکل گیری  است .

تصدیگری  دولت  در امر تامین ، تولید و توزیع  ماشین ها و ادوات  کشاورزی  وتغییر آن به  ایفـای  نقش  هدایتی  و نظارتی ، یکی  از چالش های  جدی  توسعه  صنعتی شدن  کشاورزی  در برنامه  چهارم  توسعه  است .اصلاح  ساختار، کاهش  تصدیگری ، تغییر نقش  و فـعالیت  دولت  در امر تامین ، تولید و توزیع  ماشین های  کشاورزی  به  ایفـای  نقش  هدایتی  و نظارتی  از مواردی است  که  می تواند برای  رفـع  بخشی  از مشکلات  توسعه  مکانیزاسیون  مورد توجه  قرارگیرد.

هدفـمند کردن  یارانه ها در بخش  صنعتی  شدن  کشاورزی  و سوق  دادن  سمت  و سوی آن  به  تولید محصولات  کشاورزی ، توجه به  افـزایش  کیفـی  و کمی  و تولید اقتصادی محصولات  کشاورزی  برای  امکان  حضور در عرصه  رقابت  جهانی  از طریق  توسعه  این بخش  و نگرش  جامع  و فـرابخشی  به  توسعه  صنعتی  شدن  کشاورزی  در کشور نیز ازراهکارهایی  است  که  در سرعت  بخشیدن  به  بهبود و توسعه  این  امردربخش  کشاورزی مؤثر خواهد بود.