دیوان لغات التورک

دیوان لغات التورک

محمود کاشغری فرزند حسین بن محمد بن امیر تگین در کاشغر به دنیا آمده است. به گفته خود نیای او امیر تگین با سامانیان جنگیده ‍‍و « سرزمین ترکان را از چنگ سامانیان رهانیده است ». در عهد قاراخانیان در نیمه نخست سده ی پنجم می زیسته است . در بین سالهای 466-461 در عهد حکومت سلجوقیان در عراق، در بغداد ساکن بوده است.

محمود کاشغری دیوان لغات الترک را برای پاسخگویی به نیاز عالم اسلام در آن عهد ، که سایه خدمات نظامی ترکان گسترش یافت ، و ملل اسلامی تحت سلطه ترکان محتاج آموزش زبان تورکی می شدند، تألیف کرد .اثر به به زبان عربی و مشحون از امثال و اشعار تورکی عصر مؤلف است . در این اثر آگاهی های شایانی از ادبیات ، فولکلور، اساطیر و تاریخ ترکان موجود است و در سال 466 در بغداد تألیف شده است . نمونه های ادبیات دیرین تورکی را که در دیوان لغات الترک آمده ، نمی توان به شیوه خاصی از زبانهای تورکی منسوب داشت . در این امثله گذشته از ویژگی های تورکی اویغوری و خاقانیه ، خصوصیات تورکی اوغوزی تورکی دیده می شود. حتی قطعه های موجود است که به آمیزه ای از شیوه های گوناگون تورکی سروده شده اند . در بسیاری از شعرهای موجود در این اثر ، نام شاعر ذکر نشده است . تنها در جایی از شاعر تورک به نام جوجی نام برده می شود .

ترجمه ای کامل فارسی این اثر در سال 1383 از سوی انتشارات اختر در تبریز انتشار یافت نمونه های زیر ، از نشر فوق برگزیده شده است .

نمونه های داده شده در مرحله ی نوشتاری آغازین تورکی میانی دوره ی اسلامی ( گذر از تورکی باستان به تورکی میانی ) در قرن چهارم و پنجم را شامل می شود . این نمونه ها اغلب مأخوذ از حماسه ها و منظومه های ناشناخته است که به دست همروزگاران ما نرسیده است . در باز پرداخت نمونه ها به الفبای اسلامی ، دگرگونی های معقول رایج در املای واژه ها را جایز دانستیم .

همه ای این شعرها در اوزان هجایی سروده شده است . اصولاً وزن هجایی، وزن بومی و ملی شعر تورکی اسلامی است که از گذشته هایی بسیار دور تغذیه می شود . تکامل این وزن و ورود آن به تورکی اسلامی در اواخر قرن سوم هجری تحقق یافته است .

در وزن هجایی ارزش آوایی هر هجا یکسان است و به خلاف وزن عروض ، وجود اندک یا بیشتر صامت ها در هر هجا ، از اهمیتی برخوردار نیست و تنها وجود صامت است که به هجا ، ارزش افاعیلی می دهد. به مجموع هجاهای یک مصراع ، قالب گفته می شود . برخی از قالبها به سبب کاربرد بیشتر ، نام های بسیاری یافته اند، نظیر : گرایلی ، قوشما و جز آن . حداکثر شمارش هجایی یک مصراع 16 هجاست . به سبب تناسب و انتظام هجاهای مصاریع ، قانون تقطیع نیز بر هر مصراع جاری است که در نقطه ی تقطیع باید هجای واژه به پایان رسد و واژه نباید از وسط ، تقطیع یابد . قافیه در پایان هر مصراع می آید . در تاریخ ادبیات تورکی اسلامی اغلب قالب های 7، 8، 11، 14 و16 هجایی به کار رفته اند.

شکوفا ترین عصر شعر هجایی عصر صفویه و پس از رستاخیز ادبی شاه اسماعیل ختایی است که دل انگیزترین آثار ادبی تورکی در آن دوره خلق شده است. در نیم قرن اخیر ، خورشید درخشان پهنه شعر هجایی میر حبیب ساهر تبریزی بوده اند.

اما در عهد قاراخانیان به گونه ای که از متون باز مانده در دیوان لغات الترک مستفاد می شود، در شعر تورکی قالب های زیر رایج بوده است.

قالب 5 هجایی : با تقطیع آزاد

قالب 6 هجایی: با تقطیع آزاد

قالب 7 هجایی: با تقطیع آزاد

قالب 8 هجایی: با تقطیع 3+5

قالب 10 هجایی: با تقطیع5+5

قالب 11 هجایی: با تقطیع 7+4

قالب 12هجایی: با تقطیع های 4+4+4 و 6+6 و 7+5

قالب 13 هجایی: با تقطیع های 7+6 و 8+5

قالب 14 هجایی: با تقطیع 7+7

قالب 15 هجایی: با تقطیع 8+7

در دیوان لغات التورک به همه تقطیع های هجایی فوق از قالب 5 هجایی تا 15 هجایی بر می خوریم . در برگزیده ی حاضر سعی بر آن داشتیم در گزینش ، از انواع قالبه با مزامین گوناگون نمونه های ارائه کنیم:

(3+7)

توم کون تاپین تانریغا ، اویناماغیل.

قورقوب آنغار آینانو، اویناماغیل

تویوق (5+5)

قویغوشوب تاتسا آنینگ یوزونگه،

آلسیقار اؤکین آنینگ سؤزینگه،

مینگ کیشی یولغی بولیب اؤزینگه ،

بیرگه لر اؤزین آنین کؤزینگه.

منظومه آل ارتونقا در مصراع های 7 هجایی (3+4) سروده شده است و احتمالاً در قرن دوم هجری ، ابداع شده و از مآخذ فردوسی در پی افکندن شاهنامه بوده است .تنها چند بند از این منظومه ی زیبای حماسی از طریق دیوان لغات التورک به دست ما رسیده است . شکل منظومه و وزن آن ، بایاتی ها و قوشما های بازپسین آذربایجان را به یاد می آورد:

آلپ ار تونقا اؤلدو مو،

ایی سیز آژون آلدیمی.

اؤدک اؤچین آلدیمی ،

بگلر آتین آرقوروپ،

قادغو آنی تورقوروپ.

منگزی یوزی سارقاروپ،

کؤرکوم آنقار تورتولور.

اولشیب أرن بؤرلایو،

ییرتین یاقا اورلایو.

سیقریب اونی یورلایو،

سیغنیب کؤزی تورتولور.

اؤدک یاراق کؤزه تدی،

اوغری توزاق اوزاتدی .

بگلر بگین ازیتدی،

قاچسا قالی قورتولور.

اؤدلک اریگ کئوره دی،

یونچیغ یاووز تاواردی .

اردم ییوه ساواردی ،

آژون بگی چرتیلور .

اؤدلک گونی تاوارتور،

یالگنوق کوچین کئوره تور.

اردین آژون ساوریتور،

قاچسا تاقی ایرتلور.

بیلگه بوکو یونچیدی،

آژون ایتی یانچودی .

اردم اوتی تانچیدی،

ییرگه تگیب سورتولور .

اوغره یوکی مونداق اوق ،

موندا آدین تیلدک اوق ،

آتسا آژوناوغراب اوق ،

داغلار باشی کرتولور.

کؤنگلوم ایچون اؤرته دی،

یاتمیش باشیغ قارتادی.

کئچمیش اؤدزیق ایرته دی ،

تون کون کئچیب ایرتلور.

باردی کؤزوم یاروقی ،

 آلدی اؤزوم قونوقی .

قاندا ارینچ قانیقی،

ایمدی اودون اودقارور.

بندهایی دیگر از این اثر سترگ حماسی گم شده در اعماق سیاه قرون و اعصار، تصویر نبردی از زبان پهلوان رزمنده است . این رزمنده از قبیله تانقوت است.

آغا بوکتیم ، أوزه یؤردیم ،

باریق یاقین قارا کؤردیم .

آنی بیلیب تاقی باردیم ،

توکل یاغی توزی توغدی .

أرن آلپی اوقیشتیلار،

فینغیر کؤزین باقیشتیلار .

قاموغ تولمین توقیشتیلار ،

قیلیج قینغا کوچین سیغدی .

آنی یئتیب سونگوله دی ،

باشین یاندرو یئنگیله دی .

ارن اوپوب منگیله دی ،

اونون آلپی قیرا بوغدی .

یاغی بگدین اودوقلادی ،

کؤروپ سونی آدوقلادی .

اؤلوم آنی قونوقلادی ،

آغزی ایچره آغو ساغدی.

تانقوت هانی یوبیلادی ،

اؤلوم بیرله توبیله دی .

قاداشلاری تابالادی،

اؤلوم کؤروب یوزی آغدی .

چند بند از منظومه ی نبرد اویغور:

کمی ایچره اولتوروپ،

ایلا سوین کئچتیمیز .

اویغور تاپا باشلانیب ،

مینگلاق ایلین آچتیمیز.

آغدی قیزیل بایراق ،

دوغدی قارا توپراق .

یئتشو کلیب اوغراق ،

توقشوب آنین کئچتیمیز.

بکچم اوروپ آتلاقا،

اویقورداکی تاتلاقا.

اوغری یاووش ایتلکه،

قوتلار کیبی اوچتیمیز .

چند نبرد از منظومه ی نبرد باسمیل :

باسمیل سوسین قوموتتی ،

بارچا کلیب یموتتی .

آرسلان تاپا امیتتی،

قورقوب باشی تزگینور.

تونله بیله کؤچه لیم ،

یامار سووین کئچه لیم .

ترنگوک سووین ایچه لیم ،

یووقا یاغی اوولسون .

***

تان آتا یؤرته لیم ،

بودراچ قانین ایرته لیم .

باسمیل بگین اورته لیم ،

ایمدی ییگیت یویلسین .

تکره آلیپ اگره لوم ،

آتدین توشوب یوگره لیم.

آرسلانلاری کوکره لوم ،

کؤچی آنین کویلسین .

قیقراب آتیغ کمشه لیم ،

قالقان سونگون چومشه لوم .

قایناپ یئنه یومشالیم ،

قاتغی یاغی یافیلسین.

***

(5+5)

آلاویز اؤزوم اونون دوزونا ،

أمله لیر کؤزوم اونون توزونا،

(3+4)

اؤزوم منین بودورسون ،

اوتی اونون چاقلانیر.

(7+7)

کولسه کیشی یوزینه ، گؤرگلوق یوزون گؤرونگیل،

یاولاق گؤز دیلینی ازگو ساویق دیلنگیل.

(3+4)

ییغلاپ اودی آرتادیم ،

باغرین باشین قارتادیم .

قاچمیش کوتون ایرته دیم ،

یاغمور کیبی قان ساچار .

بولنار منی اولاس کؤز ،

قارا مگیز، قیزیل یوز .

آندان طامار توکل توز ،

بولناپ یانا اول قاچار .

کؤکلر قاموق توزولدی ،

ایوریک ایدیش تیزیلدی .

سن سیز اؤزوم أوزه لدی ،

کلگیل آمول اوینالیم .

اوتتوز ایچیب کیکرالیم ،

یوکار قوپوب سکره لیم .

آرسلانلایو کؤکره لیم ،

قاچدی ساقینج سئونه لیم .

چاغری بیریپ قوشلاتی ،

تایغای ائدیب دیشلدی .

تیلکی تونقوز داشلادی ،

ارده بیله اؤنگلیم .

ایقیلاجیم اریک بولدی ،

اریک بولغو، یئری کؤردی .

بولوت اؤروپ اؤرتولدی ،

تومان دوروب دولی یاغدی .

ایتیم توتوب قودی چالدی ،

آنین توسون قیرا یولدی .

باشین آلیب قودی سالدی ،

بوغاز آلیب توکل بوغدی .

اودوباریب اؤکوش ایودیم،

تئلیم یوریپ کوچی کئودیم .

آتیم بیرله تئگو آودیم ،

منی کؤروب یاسی آغدی .

و...

(3+2)

یالوی آنین کؤزی ،

یئلکین آنین اؤزی .

تؤلون آیین یوزی ،

یاردی منین یورک.

(4+4)

اتیل سووی اقا تورور،

قایا توبی باقا تورور .

بالیق تئلیم باقا تورور ،

کؤلون تاقی کوشه رور .

(4+4+4)

آلغیل ئو أوت مندن اوغیل اردم تیله ،

بویدا اولوغ ، بیلگه بولیب، بیلگینگ اوله.

در دیوان لغات التورک به نمونه هایی از امثال و حکم رایج در قرون اولیه اسلام نیز بر می خوریم . شماری از این امثال را با معادل امروزی آن در زیر می بینیم.

1) بئش برنگک دوز ارماس

(بئش بارماق دوز اولماز)

2) آرپاسیز آت آشوماس ،

آرقاسیز آلپ چریی سیوماس

( آرخاسیز آت آشانماز

آرخاسیز آلپ چریک سویانماز )

3) آلپلار بیرله اوروشما

بیگلر بیرله دوروشما

( آلپلار ووروشما

بگلر دوروشما )

4) تای آتاتسا ، آتا تینور

اوغول اردسه ، آتا تینور

( تای چاتارسا آت دینلنر

اوغول ارله شیرسه ، آتا دینلنر ).

5) سیناماسا آرسیقار ،

ساقینماسا اودسوقار .

(سیناماسا آلدانار

ساقینماسا اوتولار).

و...

اهمیت دیوان لغات التورک در تاریخ زبان تورکی از آنجاست که ریشه ی کهن بسیاری از واژه های تورکی را می توان در آن یافت .اشکال ابتدایی و بسیط افعال ، حالات گرامری کلمات و ابدال و اغدام و اسقاط حروف در واژه ها با امثله و شواهد گوناگون در آن باز نموده شده است .

محمود کاشغری علاوه بر این کتاب ، اثر دیگری به نام جواهر النحو فی لغات التورک داشته است  که تاکنون نسخه ای از آن به دست نیامده است . آثار متعددی در اقتفای این کتاب تألیف شده است که می توان برخی از آنها را چنیین برشمرد:

در دیوان لغات التورک محمود کاشغری دو حدیث از حضرت رسول اکرم (ص) درباره ترکان نقل شده است . حدیث نخست چنین است :

« تعلموا اللسان الترک فان لهم ملکا طوالا »

حدیث دوم :

یقول الله عزوجل: « انّلی جندا سمیتهم الترک و اسکنتهم المشرق فاذا غضبت علی قوم سلطتهم علیهم» .