قوتادغو بیلیک

قوتاد غوبیلیگ

نزدیک نیم قرن پس ز آن که تورکان بلاساغون با میل و رغبت دین اسلام را پذیرفتند ، در همان شهر در سال

412 ، کودکی چشم به جهان گشود که اورایوسف نامیدند. او در نوجوانی زبان های ترکی ، عربی، سغدی و

فارسی دری راآموخت.به تحصیل آثارعربی ابن سینا پرداخت. گفته شده است که پیش وی تلمّذنیزکرد. درعروض وبلاغت وکلام، سرآمددوران شدوهمچون حجت الحق ابوعلی سینابه مقام درباری عصرخوددست یافت.

مثنوی گرانجای قوتادغوبیلیگ رادرسال462هجری. درپنجاه سالگی درکاشغربه پایان آوردوبه خاقان تاوغاج

بوغراخان ابوعلی حسن فرزندسلیمان ارسلان خان تقدیم داشت. خاقان مسلمان ترک، اثرباارزش فلسفی واجتماعی اوراپسندیدوبه آن بهادادووی راازمقام صدارت تا رتبه ی « خاص حاجبی اعلا ٍ» ارتقا ٍ داد. اوقبل ازسال 495 ، سال شکست خاقان به دست بومیان غیر مسلمان روی درنقاب خاک کشید.

قوتاد غوبیلیگ ( = علم السّعاده ) در6645بیت به وزن متقارب مقصور« فعولن، فعولن، فعولن، فعول » (110-110-110-10) درشکل مثنوی سروده شده است.

این مثنوی گرانقدرازنخستین آثاراسلامی به شمارمی رود. چهارشخصیت اثر، نمادهای عدالت، دولت، عقل وقناعت هستند. گون دوغدی، سمبل دولت، آی دولدی نماددولت، اوغدولموش، ممثل عقل واودغورموش نماینده ی قناعت هستند.

در این مثنوی که بیشترین سهم آن مناظرات قهرمانان تشکیل می دهد، پس از توحید و نعمت ، از آفرینش کائنات ، اهمیت علم ، اخلاق نیکو ، فظیلت انسان ، اهمیت زبان   قدرشناسی انسان از نعم اهی و ستایش از دادگری ها پیران قبایل سخن می رود و سپس شاعر وارد داستان تمثیلی اصلی می شود .

قوتادغوبیلیگ با توجه به موضوع و نام آن ، از نوع آثاری است که برای نشان دادن طریق عدالت و کشورداری تألیف شده است .

در قوتادغوبیلیگ ، یوسف خاص حاجب ، دانش بشری را به سه نوع تقسیم می کند:

قوتادغوبیلیگ در اصل ، ماهییت اخلاقی دارد و می توان آن را یک «پندنامه» اسلامی نامید . در این اثر کفار ، دشمنان دین و ابلیس ، دزد ایمان نامیده می شوند . یوسف خاص حاجب در سرتاسر اثر ، به مثابه ی مسلمانی مقید جلوه می کند که انسان ها را به سوی راستی (= قؤتی ) ، خوبی(=ائدگو) ، دانش (=بیلیگلیک ) ، فهم 0=اؤکوشلوق ) ، خردورزی (=اوس) ، صبر (= سریملیک ) و جوانمردی ( = آقی )  فرا می خواند .

قوتاغوبیلیگ گذشته از محتوایی آن ، از جهت تاریخ زبان نیز شایان دقت و اهمیت است، در این اثر به اشکال کهن بسیاری از ضرب المثل ها و کلمات قصار رایج در تورکی بر می خوریم .

نظیر:

اؤکوش کؤرکی تیل اول، بو تیل کؤرکی سؤز                      کیشی کؤرکی یوز اول، بو یوز کؤرکی کؤز

معادل امروزین آن :

 (عقلین گؤرکمی دیلدیر، دیلین گؤرکمی سؤزدور          کیشینین گؤرکمی اوزدور ، اوزن گؤرکمی گؤزدور)

و یا :

اوروقلوق کیشی اؤلسه اورغی قالیر

معادل امروزین آن :

اولو کیشی اؤلسه ، اولولوغو قالار