کتاب ده ده قورقود

کتاب دده قورقود

کتاب دده قورقود در سال 466 ه . از سوی شخصی ناشناخته به جهان علم ( احتمالاً از سوی یک یا چند تن از مریدان دده قورقود) تصنیف شده است . شعرهای رزمی و داستانهای حماسی این کتاب ، که ارزشی همسان و هم پایه ی گاتاهای زرتشت دارد ، یادگار صدر اسلام و قرون اولیه هجری است. این شعرها و سروده ها از زندگی و سنن قوم سلحشور و دیندار و یکتاپرست اوغوزی که در مناطق سرسبز آذربایجان رحل اقامت افکندند ، سخن ها می گوید .

کتاب دده قورقود را زبان شناسان ، کهن ترین اثر مکتوب بازمانده به تورکی لهجه ی اغوزی (= آذربایجانی ) می دانند.

اوغوزان قومی متشکل از 24 عشیره ی بزرگ و کوچکند . محمود کاشغری در دیوان لغات التورک نام 22 عشیره ی این قوم را آورده است. بیشتر تاریخ نگاران اسلامی نیز به آن اشاره کرده اند . نام هر 24 عشیره به روایت جامع التواریخ چنین است :

« قایی ، بایات ، آلقار ائولی ، قارا ائولی ، یازر، دؤگر ، دودورغا، یاپرلی ، آفشار ، قیزیق ،‌بیگ دیلی ، قارقین ، باییندیر ، بچنه ، چاولدور ، چبنی ، سالور ، ائیمور ، آلایونتلی ، بیکدیر ، بوغدوز ، ییوا ، اوره گیر، قینیق »

اوغوزان در نیمه نخست سده چهارم هجری ، در فاصله میان خزر و رود جیحون ، در اطراف منطقه فاراب ( به روایت محمود کاشغری : قاراچق ) و اسفیجاب می زیستند که بنا به روایت حدود العالم ، قشلاق ملک اوغوزان در سده چهارم بوده و بیست منزل از فاراب فاصله داشته است.

کتاب دده قورقود می توان گفت که سرتا ا شعر است. نثر آن نیز موزون و آهنگین و شعر گونه است . چنانکه بسیاری از ناشران این کتاب در تشخیص شعر از نثر، به بیراهه رفته اند . مثلاً بسیاری از شعرهاس معروف آن در نشر محمد علی فرزانه به صورت نثر به دنبال هم چیده شده است . مانند رجز زیبایی که قازان قهرمان منظومه دوم از کتاب ، در مقابل کافرشو کلی ملک می خواند و پاسخی از او می شنود که هر دو ، شعر رزمی اند و یا فراخوان و دعای نامگذاری نوزاد با بورا توسط دده قورقود که منظوم است و بدایع شعری در آن مشهود است.

بری گلگیل باشیم بختی ، ائویم تختی،

ائودن چیخیب یوروینده سلوی بویلوم

توپوغوندا سارماشاندا قارا ساچلیم ،

قورولو یایا بنزر چاتما قاشلیم

قوشا بادام سیغمایاندا دار آغیزلیم

گوز آلماسینا بنزر آل یاناقلیم !

قاوونوم ، دیره گوم ، دوله گیم !

گؤرورموسن نلر اولدو؟

***

بری گلگیل باشیم بختی، ائویم تختی!

خان بابامین کؤیگوسی ،

قادین آنامین سؤیکوسو

آتام ، آنام وئردیگی،

گؤز آچیبان گؤردوگوم

کؤنول وئریب سئودیگیم!

دیرسه خان!

قالخیبانی یئروندن اؤرو دوردون

ییلی سی قارا قاضلیق آتین بوتون میندین

کؤکسو گؤزل قابا داغا آوا چیخدین

ایکی واردین، بیر گلیرسن ،

یاوروم هانی ؟

قارانو دونده  بولدوغوم اوغول هانی ؟

چیخسین منیم گؤرور گؤزوم

آ دیرسه خان !

یامان سگریر!

کسیلسین اوغلان امر سود داماریم

یامان سیزلار !

ساری ایلان سوخمادان آغجا تنیم قالخیب شیشیر .

یالنوزجا اوغول گؤرونمز باغریم یانار

قورو- قورو چایلارا سو سالدیم

قارا دونلی درویشلره نذیرلر وئردیم

آج گؤرسم دویوردوم ، یالینجاق گؤرسم دوناتدیم

تپه کیمی ات ییغدیم ، گؤل کیمی قیمیز ساغوزدوم

دیلک ایله بیر اوغول ، گوج ایله بولدوم

یالنیز اوغول خبرین ، آ دیرسه خان دئگیل منه !

قارشو یاتان آلا داغدان بیر اوغول اوچوردون ایسه دئگیل منه !

قامین آخان یوگروک سودان بیر اوغول آخیتدین ایسه ، دئگیل منه !

آسلان ایله قاپلانا بیر اوغول یئدردون ایسه دئگیل منه .

قارادونلو آزغین دینلی کافرلره بیر اوغول آلدوردون ایسه، دئگیل منه !

خان بابامین قاتینا من واراییم ،

آغیز خزینه، بول لشکر آلایین .

آزغیین دینلی کافره من واراییم .

پارالانیپ قاضلیق آتیمدان اینمه یینجه،

یئنوم ایله آلچا قانوم سیلمه یینجه

قول- بود اولوب یئر اوستونه دوشمه یینجه ،

یالنیز اوغول یوللاریندان دؤنمیه ییم ،

یالنیز اوغول خبرین ، آ دیرسه خان ،

دئگیل منه !

قارا باشیم قوربان اولسون بوگون سنه .

و...