چک و ویژگی آن در قوانین ایران

مقدمه :
از زمان های بسیار کهن و آن دورانی که مردم برای تامین معاش و مخارج و نیازهای زندگی وابسته به هم دیگر شدند ، در مقابل کالای که نیاز داشتند ، کالایی که توان تولیدش را داشتند را معاوضه می کردند و به این صورت تامین نیازهای زندگی را جبران می کردند.
اما با پیشرفت های اقتصادی و بزرگ شدن جوامع ، دیگر مبادله ی کالا به کالا چندان ارزش و قدرت برآورده کردن نیازهای زندگی را نداشت ، در این صورت بود که موضوع پول اختراع شد و مردم در قبال کالایی که تولید می کردند از دیگران مبلغی مشخص پول یا سکه می گرفتند و با آن سکه و درآمدی که داشتند ، اقدام به تامین نیازهای زندگی می کردند.
رفته رفته مردم با توسعه های درآمدزایی و توان اقتصادی بالا در حد کلان و در تامین نیازهای یک جامه بزرگ شد ، این دگرگونی ها چشم گیر در نظام جهانی باعث تاسیس مکانی بنام بانک برای به امانت گذاشتن دارایی و ثروت شد، که احساس به چیزی فراتر از سکه و پول را بالا برد که در این صورت مردم انتقال ثروت و خرید و فروش های خود را با عنوان مبلغی در برگه ای که جابه جایی پول و کالا را سرعت و در امینت بالا تامین می کرد با عنوان چک بین مردم رواج یافت ، حال در این بحث دادور موضوعات پیرامون چک و شرایط و ویژگی های آن را بررسی و تشریح می کند.

پیشینه ی مختصری از چک:
کهن‌ترین شکل بانکداری مربوط به دوران هخامنشیان و دربین النهرین است که در آنجا یهودیان عهده‌دار امور  بانکداری بوده‌اند. مدارکی از این ناحیه به دست آمده‌است که کاملاً حکم چک را دارند. واژه “بانک” نیز در آن زمان به کار می‌رفته‌است و واژه «چک» نیز از آن روزگار تا به امروز باقی‌مانده‌است. در نوشته‌های ساسانیان در قرن سوم میلادی به زبان پهلوی به واژه چک برمی‌خوریم و همین واژه از ایران به دیگر نقاط جهان راه یافته‌ است.
قانون صدور چک که در ۲۳ مادّه انواع چک و چگونگی صدور آن‌ها را بیان می‌کند و مقرّراتی شایسته در مورد شرایط متخلفین از این مواد را در بر ندارد، در سال ۱۳۵۵ به تصویب مجلس شورای ملّی رسیده‌است سپس قانون «اصلاح موادی از قانون صدور چک مصوب تیر ماه ۱۳۵۵» در تاریخ ۱۱/۸/۱۳۷۲ به تصویب مجلس شورای اسلامی و در تاریخ ۱۹/۸/۱۳۷۲ به تأیید شورای نگهبان رسیده‌است. و بعد از آن قانون «اصلاح موادی از قانون صدور چک» موصب ۲/۶/۱۳۸۲ در متن اصلاح، الحاق و تلفیق گردیده‌است. در سال ۱۳۱۱ شمسی, پس از تصویب قانون تجارت (مواد ۳۱۰ الی ۳۱۷) مقررات چک در ایران صورت قانونی بخود گرفت.
چک چیست و نحوی نوشتن آن به چه صورتی می باشد؟
چک به معنی برگه تاریخ دار و دارای ارزش مالی است که  معمولاً برای خرید در حال و پرداخت در آینده استفاده می‌شود. صاحب چک پس از نوشتن مبلغ ارزش آن و تاریخ موردنظر برای وصول، چک را امضا می‌کند. در تاریخ ذکر شده تاریخ سررسید فردی که چک را دریافت کرده ‌است به بانک مراجعه می‌کند و مقدار وجه مشخص شده را ازحساب جاری فرد صادرکننده دریافت می‌کند.
چک از زمره ی اسناد تجاری است. در واقع چک قائم مقام اسکناس (پول رایج) محسوب می شود و اکثر مردم همان اعتباری را که برای اسکناس قائل هستند برای چک نیز قائل می باشند. طبق قانون چک در ایران، شخص باید در زمان نوشتن چک به اندازه مبلغ مندرج در آن در حساب خود وجه نقد، اعتبار یا پشتوانه قابل تبدیل به وجه نقد داشته باشد. تفاوت چک با کارت‌های اعتباری هم در همین است. امروزه این قانون معمولاً در مبادلات پولی‌ای که به‌ وسیله چک انجام می‌شود، رعایت نمی‌گردد و در نتیجه در چند سال اخیر تعداد افرادی که به دلیل چک برگشتی یعنی چکی که در تاریخ مشخص شده، مقدار وجه وعده داده شده را تأمین نکند به زندان می‌افتند رو به افزایش گذاشته است.
مشخصات لازم و ضروری در هنگام نوشتن چک :
بخش‌های زیر در یک برگ چک وجود دارند که بعضی از آن‌ها جاهای خالی تعبیه شده‌ای هستند که باید توسط نویسنده پر شود:
شماره مسلسل چک: شماره‌ای است که هنگام چاپ شدن برای هر برگ چک بطور جداگانه و بدون تکرار است و بر روی آن ثبت می‌شود.
شماره حساب جاری: شماره حساب بانکی‌ای که وجه معین شده از آن حساب پرداخت خواهد شد. این شماره معمولاً به همراه نام صاحب حساب معمولاً روی تمام برگه‌های یک دفترچه چک چاپ یا مُهر می‌شود.
تاریخ پرداخت: تاریخی که موعد پرداخت وجه مشخص شده‌است. طبق قانون چک این تاریخ باید به حروف نوشته شود.
گیرنده چک: نام فردی که می‌تواند وجه مشخص شده را در تاریخ مشخص شده دریافت کند.
معمولاً برای اینکه امکان استفاده چندین باره از یک برگ چک همینطور خرج‌کردن و دست به دست کردن آن وجود داشته باشد معمولاً از واژه «حامل» یا «آورنده» استفاده می‌شود. در اینصورت هر شخصی می‌تواند وجه چک را دریافت کند.
مبلغ چک: مبلغی که یکبار با حروف در وسط و یک بار به عدد در پایین برگه چک نوشته می‌شود.
امضای صاحب حساب: چک بدون امضای صاحب حساب ارزشی ندارد و قابل پرداخت نیست. بعضاً در بنگاه های تجاری که تعدادی از افراد در مسائل مالی آن شریک هستند، حسابهای جاری به نام دو یا چند فرد گشایش می‌یابد. در این حالت تمام افرادی که در قبال آن حساب حق امضا دارند باید چک را امضا نمایند.
چک چند نوع بوده و شکل و کارکرد آن ها چگونه می باشد؟
طبق ماده ی ۱ قانون صدور چک (ق.ص.چ) انواع چک را نام برده و آن ها را تعریف کرده است:
۱) چک عادی : چکی است که اشخاص بر عهده بانک‌ها به حساب جاری خود صادر می‌کنند و دارنده آن تضمینی جز اعتبار صادرکننده آن ندارد.
۲) چک تایید شده : چکی است که اشخاص بر عهده بانک‌ها به حساب جاری خود صادر و توسط بانک محال علیه پرداخت وجه آن تایید می‌شود.
۳) چک تضمین‌شده : چکی است که توسط بانک به عهده همان بانک به درخواست مشتری صادر و پرداخت وجه آن توسط بانک تضمین می‌شود.
۴) چک مسافرتی : چکی است که توسط بانک صادر و وجه آن در هریک از شعب آن بانک توسط نمایندگان و کارگزارن آن پرداخت می‌گردد.
چرا یک قانون مجزا برای چک تصویب نشده است ؟
دلیل این امر آن است که چک با دیگر اسناد تفاوت هایی دارد و دارای مزیت هایی است که دیگر اسناد از آن بی بهره اند ، در ذیل به چند مورد آن اشاره می کنیم:
۱) رسیدگی به کلیه ی دعاوی و شکایات جزایی و حقوقی مربوط به چک در دادسرا و دادگاه تا خاتمه ی دادرسی ، فوری و خارج از نوبت به عمل می آید (ماده ۶ قانون صدور چک )
۲) چک در حکم سند لازم الاجراست و می توان برای وصول مبلغ آن ، از طریق اجرا ثبت اقدام نمود.(ماده ۲ ق.ص.چ)
۳) امکان صدور قرار تامین خواسته بدون تودیع خسارت احتمالی وجود دارد.
تکالیف طرفین چک (صادرکننده و دارنده چک) به چه صورت می باشد؟
تکالیف صادرکننده :
 ۱- مراجعه به بانک محال علیه جهت بررسی حساب خود در قبال مبلغ چکی که صادر کرده است. اولین کسی که به بانک مراجعه و چک را ارائه می دهد دارنده چک نام دارد.
۲-  واریز مبلغ به حساب و صدور نمایندگی به بانک جهت وصول چک.
۳- پشت نویسی چک با مشخصات کامل یا شماره حساب.
۴- امضا ذیل پشت نویسی.
تکالیف محال علیه (بانک) (طبق ماده ۲ قانون صدور چک) :
۱- تهیه ی دسته چک و تفهیم مفاد شرایط عمومی افتتاح حساب.
۲- اخذ ضامن افتتاح حساب برای اطمینان از ذی صلاح بودن متقاضی چک.
۳- اخذ وجه از حساب و نگهداری آن در حساب.
۴- دقت در مطابقت امضاء، تاریخ ، مبلغ و شرایط شکلی چک و عدم جعلی بودن آنها و اخذ مشخصات دارنده چک
۵- پرداخت مبلغ چک به محض ارائه در تاریخ مندرج در چک.
۶- صدور گواهی عدم پرداخت وجه در صورت خالی بودن حساب صادرکننده در تادیه وجه چک.
۷- عدم افتتاح حساب برای کسانی که سابقه صدور چک بلامحل دارند و استعلام از بانک مرکزی.
 وظایف دارنده ی چک:
۱- دریافت وجه یا گواهی عدم پرداخت.
۲- طرح شکایت در مواعد قانونی و تعقیب یا اعلام رضایت یا گذشت جزایی.
دارنده ی چک برای اینکه بتواند علیه صادرکننده و ظهرنویسان اقامه ی دعوای حقوقی نماید و از اصل مسئولیت تضامنی ایشان برخوردار شود باید وظایف ذیل را دارند:
۱) طبق مواد ۳۱۵ و ۳۱۷ قانون تجارت ، مطالبه ی وجه چک ظرف ۱۵ روز از تاریخ صدور چک (اگه محل صدور و تادیه یکسان باشد) یا ۴۵ روز (اگه محل صدور و تادیه دو جای مختلف ایران باشد.) یا ۴ ماه (محل صدور خارج از کشور و محل تادیه ایران باشد.) و اعتراض عدم تادیه (واخواست)
۲) بنابراین در مواد ۲۸۶ ، ۲۸۷ و ۳۱۴ قانون تجارت برای اقامه ی دعوا باید ظرف حداکثر یک سال از تاریخ اعتراض عدم تادیه (اگر محل تادیه چک داخل ایران باشد) یا ۲ سال از تاریخ اعتراض عدم تادیه (اگر محل تادیه چک خارج از ایران باشد) اقدام کرد.

برای وصول چک حقوقی چه اقداماتی لازم است؟
* دارنده چک باید با مراحعه به بانک محال علیه در سررسید چک یا چک مشروط، یا چک تضمینی یا وعده دار مبادرت به اخذ گواهینامه عدم پرداخت نماید.
* دارنده چک بایستی با تهیه رونوشت تصویر(کپی) چک در دو نسخه و در صورتی‌که ظهرنویس (کسی که پشت چک را امضا می کن.) وجود داشته باشد به تعداد ظهرنویس ها به‌علاوه یک نسخه اضافی برای دادگاه، همچنین رونوشت گواهینامه عدم پرداخت، نسبت به تحریر و امضاء فرم دادخواست مبادرت نماید.
* پس از نوشتن دادخواست وصول چک ، آن را به صورت پرونده به دایره تمبر ارائه و به نسبت مبلغ مندرج در چک ۱/۵ وجه چک را تا مبلغ ده میلیون ریال و مازاد ۲ وجه چک تمبر الصاق نماید.
* با تحویل آن به مقام ارجاع شعبه رسیدگی‌کننده مشخص و پس از تحویل به شعبه و ثبت آن تاریخ رسیدگی توسط شعبه معلوم و برای طرفین روز معینی تعیین و بوسیله دفتر دادگاه احضار می‌شوند.
* می‌توان برای چک مطالبه تأمین خواسته نمود که بلافاصله حکم توقیف اموال صادر و برای اجرا به دایره اجرای احکام ارسال می‌شود و اموال صادرکننده در صورت وجود توقیف و نزد، یک نفر امین به امانت گذارده می‌شوند.
* دادگاه پس از بررسی امر و در صورت عدم مغایرت امضاء یا عدم ادعای جعل و اثبات امضاء صادرکننده توسط کارشناس حکم لازم را صادر و در صورت عدم تجدید نظر خواهی یا تأیید حکم بدوی حکم اجرا می‌شود.
علی‌الاصول زمان رسیدگی به دعاوی حقوقی طولانی است. در صورت قطعیت رأی و عدم اجرا اموال وفق ماده ۳ قانون نحوه محکومیت های مالی سال ۱۳۹۴ محکوم علیه زندانی می‌شود و در صورت اثبات اعسار یا تقسیط آن از زندان آزاد می‌شود و حداکثر تا مدت پنج سال محکوم علیه قابل بازداشت می‌باشد.
با تشکیل شوراهای حل اختلاف هر چند سقف قانونی رسیدگی به دعاوی مالی این شوراها تا مبلغ بیست میلیون تومان می‌باشد ولی محاکم برای صلح و سازش تمامی چک ها را ابتدائاً به شوراهای مذکور ارجاع تا موجبات سازش طرفین را فراهم سازند. در صورت عدم حصول سازش توسط شوراها پرونده برای رسیدگی ماهوی به دادگستری اعاده می‌گردد.

 
آیا هر چکی کیفری است و می توان برای هر چک شکایت کیفری انجام داد؟
برای اینکه چک کیفری باشد باید شرایطی داشته باشد :
* اگر صادرکننده در حساب بانکی خود معادل وجه چک ، موجودی نقدی یا اعتبار بانکی قابل استفاده نداشته باشد.
* اگر صادرکننده بعد از صدور چک وجهی را که به اعتبار آن چک صادر کرده از بانک خارج کند ، مثلا دو چک صادر ولی برای یک چک وجه داشته باشد.
* اگر صادرکننده بعد از صدور چک به بانک محال علیه دستور عدم پرداخت بدهد.
* اگر چک را به نحوی تنظیم کند که بانک از پرداخت آن خودداری کند مانند خط خوردگی در متن بدون تصحیح.
* هر کس با علم به بسته بودن حساب جاری مبادرت به صدور چک نماید
* صدور چک به عنوان تضمین ، وعده دار ، مشروط (به شرط بودن انجام کار) ، تامین اعتبار ، سفید امضا نباشد.

 
چه زمانی چک کیفری محسوب نمی شود ؟
۱) در صورت اعلام گذشت شاکی یا مدعی خصوصی پرونده مختومه می شود.
۲) در صورت پرداخت وجه چک به شاکی خصوصی.
۳) در صورت فوت ، جنون ، حجر و ورشکستگی صادرکننده طبق ماده ی ۶ قانون آیین دادرسی کیفری.
۴) در صورت صدور فرمان عفو ، بخش کیفری حکم اجرا نمی شود.
۵) در صورت انقضای مهلت ۶ ماه از تاریخ صدور و عدم اخذ گواهی نامه عدم پرداخت طبق ماده ۱۰ ق.ص.چ .
۶) در صورت انقضای مهلت ۶ ماه از اخذ گواهی نامه عدم پرداخت و عدم طرح شکایت طبق ماده ۱۱ ق.ص.چ .
در صورتی که صادرکننده چک فوت نماید بانک در خصوص پرداخت یا عدم پرداخت وجه چک چه تصمیمی می گیرد؟
در صورتی که صادرکننده چک فوت کند، از آنجایی که در زمان صدور چک، آن شخص زنده بوده و این تصمیم طبق اختیار وی گرفته شده، بانک می‌تواند قبل از حصر وراثت ، تعیین ورثه و بررسی اموال متوفی، وجه چک را به دارنده پرداخت یا کارسازی کند.
طبق قانون، چک نوشته‌ای است که به موجب آن صادرکننده، کل یا قسمتی از وجهی را که در نزد بانک (محال‌علیه) دارد، به دیگری واگذار می‌کند. چک  سندی تجاری است که قانونگذار برای تسریع امور تجاری، مزایایی برای دارنده آن در نظر گرفته است. این امر در مواردی نیز که چک مدت‌دار بوده و تاریخ سررسید آن بعد از فوت صادرکننده است، مصداق دارد.
مطابق ماده ۲۳۱  قانون  امور حسبی ،  بدهی‌ های مدت‌دار (موجل) متوفی بعد از فوت او حال و به‌روز می‌شود.
در این حالت نیز، چون چک در زمان حیات متوفی صادر شده است، با مرگ او بدهی مدت‌ دارش، حال می‌شود و بانک باید قبل از تاریخ سررسید، وجه چک را به دارنده چک پرداخت کند.
برگشت(برگه زدن)  چک در چه حالتی  کیفری می شود؟
قانون به صدور چک بلامحل به عنوان یک جرم نگاه کرده است. و هر جرمی برای وقوع ، نیاز به شرایطی دارد.
قانون اعلام می‌دارد که در صورت وجود هر یک از حالات یا شرایط زیر، صدور چک بلامحل ، مشمول جرم کیفری نخواهد بود.
بنابراین در هر یک از موارد زیر، شکایت شاکی به دلیل حقوقی بودن چک پیگرد کیفری نخواهد داشت:
۱- در صورتی که چک دارای وعده باشد.( چک وعده دار )
۲- هرگاه چک بابت  تضمین انجام تعهد یا تضمین انجام معامله‌ای صادر شده باشد. (چک بابت تضمین )
۳- هرگاه چک  سفید امضا صادر شده باشد. (یعنی اینکه صادرکننده بدون قید مبلغ، تاریخ و نام دارنده، فقط چک را امضا و ارایه کرده باشد)
۴- در صورتی که ثابت شود چک  بدون تاریخ صادر شده است. (چک بدون تاریخ)
۵- هرگاه وصول وجه چک منوط به تحقق شرطی شده باشد.(چک مشروط )
۶- هرگاه ثابت شود چک بابت معاملات  نامشروع یا  ربا (بهره) صادر شده است. (معاملات ربوی)
۷- هرگاه دارنده چک تا ۶ ماه از تاریخ صدور چک برای وصول آن به بانک مراجعه نکند، یا ظرف ۶ ماه از تاریخ صدور  گواهی عدم پرداخت (یعنی برگشتی از بانک) شکایت کیفری مطرح نکند.
غیر از موارد بالا، در سایر موارد، چک کیفری است یعنی صادرکننده چک قابل تعقیب کیفری و مستوجب مجازات خواهد بود. در این حالت دادگاه تنها حکم به مجازات حبس خواهد داد و برای وصول وجه چک ، حسب مورد باید از طریق دادگاه، و یا  شورای حل اختلاف فرم مخصوص  دادخواست را تکمیل و با پرداخت هزینه دادرسی با طی سایر تشریفات قانونی، پیگیری لازم را بعمل آورد.
در صورت مفقود شدن چک چه اقدامی باید کرد؟
در صورت مفقود شدن چک، چه به عنوان صادرکننده، چه به عنوان دارنده و چه به عنوان امضاکننده(ظهرنویسی) چک، فورا به بانک مراجعه و تقاضای مسدود نمودن چک را نمایید. بانک برای یک دوره موقت ۷ روزه ، چک را مسدود می نماید.
 شما پس از این اقدام فوراً به دادسرای محل مراجعه و ضمن تقدیم شکایتی با موضوع مفقودی چک، نامه ای خطاب به بانک جهت مسدودی دائم چک خواهید گرفت. در غیر این صورت پس از پایان ۷ روز، بانک مجدداً وجه چک را به آورنده آن به بانک پرداخت خواهد کرد.
شرایط وصول چک از طریق اداره ثبت و اسناد و املاک کشور چگونه است؟
۱_ دارنده چک باید آنرا در سررسید معین به بانک ارائه نماید
۲_ در صورت عدم کارسازی  بنا به درخواست صادرکننده گواهی نامه عدم پرداخت دریافت نماید
۳_ پس از مراجعه به ادره ثبت فرم مخصوص صدور برگ اجرایی را تکمیل و به ثبت ارائه نماید.
 ۴_ پس از وصول فرم و ارجاع مدیر ثبت به واحد ، مراتب بدهی به بدهکار ابلاغ می شود و مهلتی معادل ۱۰ روز به وی داده می شود ، این اخطار به وسیله ی مامور اجرای ثبت انجام می گردد.
۵_ پس از انقضای مهلت و در صورت عدم پرداخت وجه چک ، دارنده باید با مراجعه و اجرای ثبت نسبت به معرفی اموال منقول -غرمنقول و حساب های دیگر بانکی (پس انداز ، جاری، سپرده) یا اموال نزد شخص ثالث اقدام نماید.
۶_ در صورت وجود اموال عادی باید در تصرف بدهکار باشد که قابل توقیف باشد و در صورت وجود اموال غیر منقول ثبتی از طریق نامه اجرا به دفتر املاک مال غیرمنقول بازداشت می گردد.
 ۷_ در صورت وجود مال نزد شخص ثالث به وی تذکر داده می شود که مال را به مالک مسترد نداشته و به مامور اجرا تسلیم نماید.
 ۸_ در صورت وجود وجه نقد نزد بانک ها بایستی به وسیله بانک مراتب توقیف حساب به اجرا ابلاغ گردد.
۹_ در صورت وجود اموال نزد ثالث به وسیله مامور اجرا با حضور نماینده دادستان مال توقیف می شود.
۱۰_ عملیات اجرایی با توقیف مال به وسیله حراج یا مزایده اموال توقیفی ادامه یافته و در صورت عدم توافق طرفین مال توقیفی ارزیابی و به بالاترین قیمت به وسیله حراج حضوری یا مزایده کتبی به فروش می رسد.
۱۱_ از بدهکار علاوه بر پرداخت وجه چک مبلغی به عنوان نیم عشر (۵%) اجرایی وصول می شود.          
 مجازات صادرکنندگان چک بلامحل چیست؟  
صادرکننده چک بلامحل، طبق ماده ۱۳ (ق.ص.چ) ، براساس میزان مبلغ چک اصداری به یکی از مجازات‌های ذیل محکوم می‌شود:
۱- چنانچه مبلغ مندرج در متن چک کمتر از ۱۰ میلیون ریال باشد به حبس تا حداکثر ۶ ماه.
۲- چنانچه مبلغ مندرج در متن چک از ۱۰ میلیون تا ۵۰ میلیون ریال باشد از ۶ ماه تا یک سال حبس.
۳- چنانچه مبلغ مندرج در متن چک از ۵۰ میلیون ریال بیشتر باشد به حبس از یکسال تا ۲ سال و ممنوعیت از داشتن دسته‌ چک به مدت ۲ سال.

    blog.dadvar.net/?p=587