صنایع دستی چیست؟

به نام خداوند بخشنده مهربان


صنایع دستی چیست؟
صنایع دستی که هم می تواند ، حالت کارگاهی و هم حالت خانگی داشته باشد ، همانند صنایع کوچک قابلیت استقرار در شهر و روستا را دارد، بدون نیاز به فن آوری پیشرفته، بیشتر متکی به تخصصهای بومی و سنتی است و قسمت اعظم مواد اولیه مصرفی آن در داخل کشور قابل تهیه می باشد. افزون بر این، صنایع دستی هر دو ویژگی مصرفی و هنری را داشته، برخوردار از بینش ، ذوق، اندیشه و فرهنگ تولید کننده نیز هست و در مجموع آن را یک «هنر- صنعت » نامیده اند .
صنایع دستی نوعی کار است که در آن لوازم تزئینی و کاربردی تنها با استفاده از دست ساخته میشود . ابزارتولید ی انبوه و یا ابزاری که با ماشین آلات مختلف ساخته میشوند جزء صنایع دستی نیستند. معمولاً این کلمه به روشهای سنتی ساختن کالاها اطلاق میگردد . استادکاری مخصوص هر یک از این موارد مهمترین ملاک است . چنین چیزهایی اغلب از لحاظ فرهنگی و یا مذهبی فوق العاده هستند . لوازمی که بصورت آنچه مقوله صنایع دستی را از هنر کاردستی متمایز میسازد , هدف از ساخته آنهاست . صنایع دستی لوازمی هستند که قرار است مورد استفاده قرار گرفته و کهنه , پوسیده و غیره شوند . مورد استفاده آنها بیش از یک تزئین سادهاست . صنایع دستی اغلب کارهای فرهنگی و رسومی تری تلقی میشوند زیرا به عنوان بخشی از ملزومات زندگی روزمره مطرح هستند. درحالی که هنر و کاردستی بیشتر یک فعالیت سرگرمی گونه و یک ارائه بی نقص از یک تکنیک خلاقیت است. از جنبههای عملی انواع مختلف صنایع دستی به دلیل شباهت مورد استفاده همپوشانی زیادی دارند.
در ایران سازمان میراث فرهنگی متولی این بخش میباشد . صنایع دستی معروف ایرانی : گلیم، فرش، گبه، قلمزنی، شیشه گری، منبت کاری، مینا کاری، سفال، چوب .

پیدایش صنایع دستی :
در حدود 8000 سال قبل که به عصر «نوسنگی» معروف است، مردمی در منطقه وسیعی در آسیای جنوب غربی زندگی می کردند که برای نخستین بار در گروههای کوچک جمع آمده، در یک مکان ساکن شدند و اولین دهکده ها را به وجود آوردند. آثار به دست آمده از دوران پارینه سنگی، میان سنگی و نوسنگی، گواه بر فعالیت انسان در ساخت ابزار و وسایل سنگی است. ابزارهایی چون تیغه های دندانه دار و به شکلهای مختلف هندسی در مکانهایی مانند بیستون و غارهای هوتو و کمربند به دست آمده است. انسانی که یاد گرفته بود با کاشتن دانه های خوراکی مقدار بیشتری از آن را به دست آورد، ناگزیر بود آن را در جایی ذخیره کند. او ظرفهایی را می خواست که در برابر گرما و رطوبت هوا مقاومت داشته باشد و غلات، در آن فاسد نشود. از این رو انسان دوران نوسنگی با الهام از همان شکلهای طبیعی و با آمیختن آب و خاک، اولین ظرفهای سفالی را ساخت.
صنایع سنگین :
صنایع سنگین زمینه ساز توسعه اقتصادی هر کشور است و از آن به عنوان «صنایع مادر» نیز یاد می شود؛ نیازمند سرمایه گذاری بسیار زیاد، ماشین آلات و تجهیزات عمده نیروی انسانی و برخوردار از تخصصهای فنی می باشد.
صنایع سبک :
صنایع سبک در مقایسه با صنایع سنگین، نیازمند تجهیزات و به همان نسبت سرمایه کمتر و نیروی انسانی با تخصصهای نسبتاً پایین است. لازمه استقرار آن، بهره گیری از ماشین آلات خودکار و نیمه خودکار است.

ویژگیهای صنایع دستی ایران :
1. صنایع دستی ایران محملی برای میراث فرهنگی و هنری این مرز و بوم است که ریشه در اعتقادات مذهبی و باورهای قومی و نیز قوه ابتکار و خلاقیت استادکاران ایرانی دارد.
2. امکان تأمین قسمت عمده مواد اولیه مصرفی از منابع داخلی؛
3. همانند و شبیه نبودن این فرآورده های تولید به یکدیگر؛
4. انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید به وسیله دست و ابزار و وسایل دستی؛
5. خود مصرفی بودن بخش عمده تولید و برآورده ساختن نیازهای داخلی؛

ویژگیهای صنایع دستی از نظر اقتصادی :
1. سهولت ایجاد مراکز تولید .
2. بی نیازی به سرمایه های کلان .
3. اشتغال زا بودن این «هنر - صنعت» .
4. وجود ارزش افزوده بالا .
5. جنبه های کاربردی و تزئینی .
6. داشتن زمینه ای مناسب برای جلب جهانگرد و صادرات .

طبقه بندی صنایع دستی ایران :
1. طراحی سنتی و نگارگری .
2. سفالگری و سرامیک سازی .
3. بافته های داری .
4. نساجی سنتی .
5. شیشه گری .
6. هنرهای مرتبط با فلز .
7. هنرهای مرتبط با چوب .
8. رنگرزی و چاپ سنتی .
9. صحافی و جلد سازی سنتی .
10. آثار لاکی و روغنی .
11. رودوزی ها و بافتنی ها .
12. سنگ تراشی و حکاکی روی سنگ .
13. حصیر بافی .
14. فرآورده های پوست و چرم .
15. سایر صنایع دستی .

تعریف دستباف :
آنچه به وسیله دست یا به کمک وسایل ساده بافته می شود، «دستبافت» نامیده می شود.


دو گونه بافت های دستی:
بافته های دستگاهی .
بافته های داری .


تعریف بافته های دستگاهی:
بافته های دستگاهی محصولاتی است که با کمک دستگاههای بافندگی دو وردی، چهار وردی، ژاکارد و نظیر آنها تولید می شود؛ مانند پارچه های ساده و نقش دار، زری.
بافته های داری :
بافته های داری، دستبافهایی است که با کمک دارهای افقی و عمودی بافته می شود. این محصولات، دو دسته اند: بافته ای داری پرز دار مانند قالی و بافته های داری بدون پرز مانند گلیم.

تقسیم بندی دستگاههای بافندگی پارچه :
دستگاههای بافندگی ساده باف :
که به آنها دستگاههای «دورد دار» نیز می گویند، برای بافت پارچه هایی با نقوش هندسی و راه راه به کار می رود.

دستگاههای بافندگی دستوری و ژاکارد :
برای بافت انواع پارچه با نقوش غیر هندسی استفاده می شود؛ مانند دستگاههای ترمه بافی، زری بافی و مخمل نقش برجسته.



هر دستگاه بافندگی شامل قسمتهایی زیر است:
وردها :
کار طبقه بندی کردن تارها را بر عهده دارد که در نقش و طرح پارچه عامل مهمی هستند.
میل میلکها :
میله های باریکی هستند که در وسط آنها سوراخی برای عبور نخ تار وجود دارد.
ماکو :
وسیله ای است که ماسوره نخ در داخل آن قرار می گیرد و در عرض تارها، به صورت رفت و برگشت عبور می کند و باعث کشیده شدن پود به داخل تارها می شود.
ماسوره :
قرقره ای کوچک است که نخ به دور آن پیچیده شده، درون ماکو قرار می گیرد.
شانه :
وسیله ای دندانه دار است که معمولاً از چوب یا فلز ساخته می شود و طول آن اندکی بیش از عرض پارچه است.
پدال یا رکاب :
تخته ای است که به وسیله زنجیر یا نخ به وردها متصل شده، با فشار پای بافنده وردها بالا یا پایین رفته و باعث می شود دهانه یا دو دسته تار، باز شود و ماکو از آن عبور کند.
غلتک یا پارچه پیچ :
وسیله ای استوانه ای شکل است که در قسمت زیرین دستگاه بافندگی قرار گرفته، پارچه بافته شده به دور آن پیچیده می شود.
متید :
وسیله ای چوبی و گیره ماننده است که طول آن معادل عرض پارچه است و دو سر آن سوزنهایی تعبیه شده که به دو لبه پارچه فرو رفته و عرض آن را ثابت نگه می دارد.
سایر ابزار و وسایل کمکی :
بافندگان معمولاً از یک دستگاه ماسوره پیچی و یک دستگاه چله دوانی و یک دفتین نیز استفاده می کنند.



بافته های داری به چند گروه تقسیم می شوند ؟
. بافته های داری پرزدار مانند انواع قالیها و گبه .
. بافته های داری بدون پرز مانند انواع گلیم .
تعریف قالی :

قالی، بافته ای است از هزاران گره کوچک که به مدد سرپنجه های قالی بافان هنرمند بر خامه و نخ، زده می شود تا محصولی ساخته و پرداخته شود که علاوه بر جنبه های مصرفی، هنر را در مقیاس وسیع، مطرح و متجلی سازد.


مصالح و وسایل مورد نیاز در قالی بافان :
مصالح : پنبه ، پشم ، ابریشم .
وسایل : دار قالی، قلاب، کاردک، سیخ پودکشی، دفه و دفتین، شانه، قیچی، نقشه قالی .

انواع دار در قالی بافی :

دار افقی
دار عمودی
دار افقی :
دستگاهی است بسیار ساده که به موازات زمین، به فاصله 30 سانتی متری نصب می شود و شامل دو قطعه چوب استوانه ای با طول 5/1 برابر عرض قالی مورد نظر است که در بالا و پایین قرار می گیرد و سر اضافی آن به وسیله چهار عدد میخ چوبی یا فولادی بزرگ که در زمین کوبیده شده، مهار می گردد.

دار عمودی :
که شکل تکامل یافته دارهای ابتدایی است، چارچوب مستطیل شکلی دارد که به طور عمودی بر سطح زمین مستقر می شود. این نوع دار از دو عدد چوب استوانه ای صاف و محکم که به طور موازی یکی در بالا و یکی در پایین قرار دارد و دو عدد چوب دیگر که حالت ستونهای دستگاه را دارند (راست روها) تشکیل شده است.


گوه :
قطعه چوب گونیا شکلی است که برای محکم کردن دو طرف زیردار، در شکاف پایین راست روها کوبیده می شود. در موقع شل کردن چله ها و پایین کشی قالی کوهها را بیرون می آورند.
چوب کوجی :
چوبی است استوانه ای شکل به اندازه عرض دار قالی که برای تنظیم و تفکیک نخهای چله و جلوگیری از کجی قالی به کار می برند.
چوب هاف :
باریک تر از چوب کوجی است، در بالای آن قرار می گیرد و در زمان پود دادن برای زیر و رو کردن چله ها از آن استفاده می شود

سیخ پودکشی :
تسمه فلزی نازک و باریکی است که سر آن حالت قلاب دارد و برای پودکشی در روش بافت ترکی از آن استفاده می شود.
دفه و دفتین :
ابزارهایی هستند که برای کوبیدن پود و ریشه های بافته شده از آنها استفاده می شود. در روش فارسی از نوع سنگین آن که پره های بیشتری دارد استفاده می شود که به آن «دفتین» می گویند. در روش ترکی نیز «دفه» به کار می برند.
شانه :
وسیله ای است که برای کرک گیری و جلو کشی ریشه های زده شده در حین بافت به صورت شانه کردن به کار می روند.

نقشه قالی چگونه طرحی است؟
طرحی است که به وسیله طراحان و نقشه پردازان روی کاغذ شطرنجی رسم می شود. گاهی نیز از یک قالی بافته شده به عنوان نقشه استفاده می شود. یکی از مهمترین عناصر هنری قالی ایران، طرحهای آن است. تنوع و زیبایی این طرحها شهرت جهانی دارد و حاکی از ذوق، سلیقه فرهنگ و اعتقادات هنرمندان این مرز و بوم است.




مراکز مهم تولید قالی در ایران :
قالی با چله ابریشم :
در شهرستانهای اصفهان، قم، ساوه، مراغه، زنجان و بناب بافته می شود.
قالی با چله نخی ظریف :
در شهرستانهای اصفهان، تبریز، نایین، کرمان، کاشان و بیجار تولید می شود.
قالی با چله نخی نسبتاً ظریف :
در اراک، چهار محال و بختیاری، مشهد، سبزوار، سیستان و بلوچستان تولید می شود.
قالب با چله نخی و پشمی :
در میان عشایر ایران، قشقایی ها، بختیاری ها، ایل بویر احمد و ترکمن ها رواج دارد.

تعریف گبه و ویژگیهای بافت گبه :
واژه گبه به معنی «زمخت و درشت» نام مشهورترین فرش اصیل درشت بافت عشایری است. بافتن گبه با طرحهای ذهنی و ابتکار هندسی و نقشهای حیوانات به ویژه شیر، پلنگ، اسب، گوزن و انسان انجام می شود پشم مصرفی در بافت گبه خودرنگ است و معمولاً از سه تا چهار رنگ تجاوز نمی کند.
تعریف گلیم :
گلیم بافته ای است داری، بدون پرز که با نخ پشمی، پنبه ای یا کنفی با در گیری تار و پود بافته می شود. به این ترتیب که از نخ پنبه ای به عنوان تار و از نخ پشمی رنگارنگ به عنوان پود استفاده می شود. در گلیم بافی نقشه کاربرد چندانی ندارد و معمولا" نقش آفرینی به طور ذهنی انجام می شود. گلیم های هر منطقه طرح و رنگ ویژه ای دارد، که با توجه به بافت آن از بافته های دیگر مجزا می شود. گلیم بیش از قالی سابقه و قدمت دارد . در واقع قالی در اثر تکامل گلیم، طی قرنهای متمادی پدید آمده است. برای بافت گلیم از دارهای عمودی و افقی استفاده می شود، اما نسبت به بافت قالی به ابزار کار و مواد اولیه محدودتری نیاز است. بافت گلیم در کل به چهار دسته متعادل، پود نما، متصل و پیچشی تقسیم می گردد .
شیوه های ساخت گلیم های ایرانی :
شیوه پودگذاری : در این شیوه، تنها از نخ تار و نخ پود برای بافت گلیم استفاده می کنند. پودهای رنگارنگ را از زیر و روی رشته های تار می گذرانند. با تغییر رنگهای پود است که نقشها پدیدار می شود و هر دو رویه گلیم، صاف، هموار و همرنگ است.

شیوه پود پیچی : در این شیوه، علاوه بر نخ تار و نخ پود، از پود نازک نیز در بافت گلیم استفاده می شود و در واقع پود به حالت پیچش از میان نخهای تار عبور کرده، سپس با عبور پود نازک و کوبیدن آن با شانه، عمل درگیری نخهای تار و پود قطعی می شود. این شیوه بافت که بسیاری از صاحبنظران آن را حد واسطی میان گلیم بافی و قالی بافی و در واقع منزلگاه تکامل گلیم بافی به قالی بافی دانسته اند.




نمونه ای از گلیم






انواع بافت در گلیم :
بافت متعادل :
ساده ترین نوع بافت از زمانی که انسان بافتن را آموخت بافت متعادل است که تاروپودها از زیر و روی یکدیگر رد شده و درهم بافته می شود..در این روش بافت معمولا حد فاصله نخ های چله با یکدیگر کم است. این نوع بافت معمولاً تک رنگ است و جنبه تزئینی ندارد. این بافت گاهی روی کناره های غیرتزئینی قالی های گلیم باف، گره باف و در آستر خورجین ها دیده می شود.
بافت پودرو یا پود نما :
این بافت به دو دسته ساده و چاکدار تقسیم می شود.در بافت پود رو تعداد پودها بیش از تارهاست و تارها دیده نمی شود و رنگ این نوع گلیم را پودها تعیین می کند. این شیوه بطور گسترده در گلیم بافی مناطق مختلف جهان استفاده می شود. در این روش به طور معمول فاصله تار های چله از یکدیگر به اندازه ۱.۵ برابر قطر نخ تار است. پشت و روی گلیم هایی که با این روش بافته می شوند یکسان است. در شیوه پودنمای چاکدار با تغییر رنگ پود برای ایجاد نقش فواصلی بین تارهای چله ایجاد می گردد و نقوش به صورت پلکانی بر سطح گلیم آشکار می شود. نقوشی که در این نوع گلیم استفاده می شود غالبا" هندسی است. در این روش شکاف بین تارها به هنگام بافت نباید طولانی گردد چون به استحکام گلیم لطمه وارد میکند.
پود نمای متصل :
بافت پود نمای متصل مشابه روش چاکدار است. اما پود های غیر همرنگ به دور یک تار پیچیده می شوندو از این رو چاک و شکافی در بافته ایجاد نمی شود.با اینکه پود ها در محل شکاف از یکدیگر عبور کرده و بافته گلیم را متصل می نمایند.
بافت پیچشی :
در این شیوه علاوه بر نخ تار و نخ پود از پودی نازک نیز در بافت استفاده می شود و در واقع پود به حالت پیچش از میان نخهای تار عبور نموده، سپس با عبور پود نازک و کوبیدن آن با شانه، عمل در گیری نخ های تار و پود قطعی می شود. این شیوه بافت که بسیاری از صاحب نظران آن را حدواسطی میان گلیم بافی و قالی بافی دانسته اند، در واقع آخرین منزلگاه تکامل گلیم بافی به قالیبافی می باشد. بافت گلیم معروف به ورنی در آذربایجان شرقی و نیز بافت گلیم معروف به شیریکی پیچ در استان کرمان بدین شیوه است. این نوع گلیم ها را که به شیوه پود پیچی بافته می شوند سوماک نام نهاده اند. گاهی روی گلیم ها راسوزن دوزی می کنند، این گلیم ها به گلیم سوزنی شهرت دارند .



هدف از ارائه مقاله :
صنایع دستی بیانگر صنعت، هنر نیاکان ، نمایشگر ذوق و هنر مردم هر کشور است. در روزگاران گذشته، صنایع دستی به عنوان پدیدهای تمام عیار در هر عهد حضور فعال داشته است . در ایامی که ماشین بوجود نیامده بود و حتی در دورانی که حضور آن به گستردگی امروز نبود این صنعت بود که حامی تمامی استعدادها و آفرینشهای سازندگی بشر بود. به همین دلیل است که امروز با نگاه به صنایع دستی هر قوم و قبیلهای میتوان دریافت آن قوم در چه مرحلهای از صنعتگری بوده است . امیدواریم بتوانیم اصالت صنایع دستی را حفظ کنیم .