داشناکسیتیون (نقش حزب داشناک در وقایع سال 1915)

 

دکتر اردال ایلتر- مورّخ/ مترجم:عیوض بیات

 

در بین احزاب انقلابی ارمنی، حزب داشناک باسابقه‌ترین، مهم‌ترین و تأثیرگذارترین حزب در حیات و مقدورات ارامنه بوده است. کلمه «داشناکسیتیون» که به معنی فدراسیون، اتحاد و اتفاق به کار می‌رود، در زبان ترکی به صورت مخفف «داشناک» مورد استفاده قرار می‌گیرد. در نتیجه فشارهایی که از سوی تزار در جهت از بین بردن رادیکالیزم در روسیه صورت گرفته بود، برخی از ارامنه که عملکرد حزب «هینچاک» را کافی نمی‌دانستند، با هدف گردآوردن و متحد کردن ارامنه، ابتدا تحت عنوان «تروشاک» (پرچم) و سپس در سال 1890 تحت عنوان داشناکسیتیون، حزبی را تشکیل دادند. به خاطر انتشار نشریه‌ای به نام تروشاک، به حزب تروشاک هم معروف شده بودند.[1] حزب داشناک که از اتحاد گروه‌های مارکسیست و سوسیال- دمکرات تشکیل شده بود (فدراسیون انقلابی ارمنی)، تا سال 1892 برنامه و طرح مشخصی نداشت. داشناک‌ها بعد از اولین کنگره عمومی خود در سال 1892، برنامه‌ای را قبول و تصدیق کردند. آنها این برنامه را از تشکیلات «اراده خلق»[2] اخذ نموده بودند. «کریستاپور میکائیلیان» (1905-1859) از مؤسسین حزب داشناک، کسی بود که در تشکیلات اداره خلق پرورش یافته بود.[3] به همین دلیل، برنامه آنها بر اساس اصناف و سوسیالیسم شکل گرفته بود. بدین ترتیب، داشناک‌ها که به خود نام سوسیالیست- دمکرات، سوسیالیست- انقلابی، ملی‌گرا و عدم مرکزیت داده بودند، به عنوان گروهی تروریستی وارد عرصه فعالیت شدند. داشناک‌ها به عنوان سمبل دشمنی، انتقام و ترور، علامت خنجر را در پرچم خود قرار دادند.[4]

ویژگی تغییرناپذیر این حزب، ایجاد دشمنی با ترک‌ها چه در بین ارامنه و چه در کل جهان و نشر پروپاگاندای قتل‌عام ارامنه بوده است. در برنامه مورد قبول واقع شده داشناک‌ها در سال 1892، روش‌ها و اهداف مجادله‌ای که باید با دولت عثمانی صورت می‌گرفت، اینگونه تثبیت شده است:[5]

-       تشکیل چریک‌ها و سازماندهی آنها؛

-       توسل به راه‌های مختلف جهت مسلح کردن ارامنه؛

-       ترتیب دادن ترورهایی در مقابل مأموران دولتی؛

-       تشکیل شبکه‌های ارتباطی در جهت ارسال انسان و سلاح؛

-       حمله به ساختمان‌های دولتی و تخریب آنها؛

-       انجام شورش‌هایی با جذب عشایر به سمت خود؛

-       به دست آوردن دخالت قدرت‌های بزرگ و واقعیت دادن به تشکیل جمهوری سوسیالیستی ارمنی پس از کشته و آواره کردن مسلمانان در شش ولایت آناطولی (ارزروم، بیتلیس، دیاربکر، سیواس، مأمورات العزیز، وان).

حزب داشناک در سال 1907 در «تعلیمات نامه تشکیلات» هم حوزه فعالیت خود را مشخص کرده و شعبه غرب و شرق را در جهت پیش بردن فعالیت‌های خود تشکیل داد. مرکز شعبه غرب در ژنو سوئیس قرار داشت. وظیفه آنها ارگانیزه کردن تحرکات ارامنه در اروپا و پیش بردن پروپاگاندا بود. مرکز شعبه شرق نیز در ایروان و بر عهده «کلیسای اچمیادزین» واگذار شده بود. وظیفه آنها جمع‌آوری پول در جهت انجام تحرکاتی در مقابل ترک‌ها، چاپ بروشورهای تبلیغاتی جهت براندازی، انجام ترور و قاچاق سلاح بود. شعبه شرق فعالیت خود را از چهار مرکز وان، موش، ارزروم و ترابوزان پیش می‌برد.[6]

ترور به عنوان یک روش اداره:

داشناک‌ها قبل از اینکه فعالیت خود را به عنوان یک حزب سازماندهی شده آغاز کنند، ترورهای صورت گرفته بر علیه ترک‌ها را بر علیه هم‌نژادان خود به کار بستند. سخنان «سمپات گابریلیان» در مورد داشناک‌ها و ترورهای صورت گرفته توسط آنها قابل تأمل است:[7]

«هنگامی که ارامنه انقلابی از یک ارمنی ثروتمند ساکن اروپا درخواست پول کرده بودند، او این جواب قاطعانه را به آنها داده بود: «من نمی‌خواهم با پول خودم، جلّاد کشور باشم». «جامهاریان»؛ ارمنی ثروتمند ساکن مسکو که به دست داشناک‌ها کشته شد، هزینه‌های یک یتیم خانه ارمنی را پرداخت می‌کرد. او فقط نمی‌خواست تعداد یتیم‌های آن مرکز را افزایش دهد. باز با همان دلایل، «بالیوزیان» در ازمیر را به قتل رساندند. نمونه‌ی جدید و مؤخری هم داریم: «باهالیان»؛ ارمنی روس که با نامه‌های تهدیدآمیز کمیته حاضر به پرداخت پول خواسته شده نبود، در 10 نوامبر در کوچه‌های «نوروسیسک» سرش بریده شد. حملات، ظلم‌ها و جنایت‌هایی از این نوع که به نام داشناک صورت می‌گرفت، آنقدر زیاد است که می‌توان با آنها تاریخی طولانی و حجیم نوشت. اگر کسی در مقابل این تحرکات اعتراض می‌کرد، حتی در صورتی که از دوستان خود داشناک‌ها می‌بود، رفتارش مورد نکوهش قرار گرفته و در بعضی از مواقع آن فرد به مرگ محکوم می‌شد. این روحیه وحشیگری به کاراکتری در رفتار آنها تبدیل شده بود...»

«ک. اس. پاپازیان»؛ نویسنده دیگر ارمنی ساکن آمریکا، نوشته‌هایی در همان راستا دارد و خصوصاً توضیح می‌دهد ارامنه ثروتمندی که به حزب کمک نمی‌کردند و کسانی که طرفدار وارد شدن به تحرکات شورش‌گرانه نبودند، از سوی تروریست‌های ارامنه به قتل می‌رسیدند.[8] پاپازیان پس از تشریح مفصّل ترورهای صورت گرفته توسط داشناک‌ها در مقابل ارامنه، تصریح می‌کند که داشناک‌ها را فقط می‌توان با مافیای ایتالیا و یا گانگسترهای حاضر در آن کشور مقایسه کرد و اعلام می‌دارد که این حزب از سوی افکار عمومی ارمنی مورد لعن و نفرین واقع گردیده است.

ترازنامه تحرکات تروریستی صورت گرفته توسط حزب داشناک در مقابل ترک‌ها و ارامنه و ایدئولوژی این حزب به صورت مفصل در کتاب «میکائیل واراندیان» تشریح شده است.[9]

ارمنی دیگری به نام «اوهانوس آپرسیان» هم در کتاب خود به نام «Men Are Like Tath» (انسان‌ها اینگونه هستند) که سرگذشت افسری را نقل می‌کند، به صورت آشکار توضیح می‌دهد که داشناک‌ها علاوه بر ترک‌ها، چگونه ظلم‌هایی را بر علیه هم‌نژادان خود صورت می‌دهند.[10] در این کتاب، موارد زیر در ارتباط با موضوع مورد بحث جای گرفته است: «... داشناک‌ها ارتشی سوءقصدکننده به نام «Mauserists» (قاتلین حرفه‌ای) در جهت اجرای احکامی که از سوی قوانین و ارگان‌های دادرسی خود صادر می‌کنند، دارند. اگر حزب قراری جهت کشته شدن فردی را صادر کند، در جهت معین کردن جلّاد آن فرد، یا قرعه‌کشی کرده و یا این وظیفه را بر عهده یکی از قاتلین حرفه‌ای حزب واگذار می‌کنند.»

در نتیجه اقدامات حزب داشناک جهت آماده‌سازی، در هر ولایتی شورش‌ها و سوءقصدها روی می‌داد. مثلاً شورش‌های ارامنه در ژوئن 1896 در وان، ژوئیه 1897 و آوریل 1904 در سامسون روی داده و خونریزی‌هایی صورت گرفته بود. باز به همان شکل و با هدف به دست آوردن مداخله دولت‌های بیگانه، در تاریخ 26 آگوست 1896 تهاجم به بانک عثمانی تحقق یافته بود. پس از سال 1896، ترکیه به عرصه فعالیت حزب داشناک تبدیل شده بود. در نهایت، داشناک‌ها در 21 ژوئیه 1905 سوءقصدی نسبت به «سلطان عبدالحمید دوم» هنگامی که وی برای شرکت در مراسم «سلام جمعه» رفته بود، ترتیب دادند.[11] در نتیجه انفجار بی‌موقع بمب‌ها در ارابه‌ای که قرار بود سلطان سوار بر آن شود، سوء قصد با موفقیت همراه نشده بود.

در نتیجه تجسس منازل و محل کار تروریست‌های منسوب به کمیته در ژوئیه 1905 در شهرهای «ازمیر» و «مانیسا» که در ارتباط با سوءقصد «ییلدیز» بود، طرح‌های تخریب عمارت دولتی در ازمیر، بانک عثمانی، عمارت گمرک، راه‌آهنی که ازمیر را به شهرها و استان‌های دیگر متصل می‌کرد، کشف شد. همچنین صدها بمب ساعتی، بمب‌های دستی، دینامیت، فشنگ‌های سالم، تپانچه و تفنگ‌هایی که قرار بود در همین راستا مورد استفاده قرار گیرد، کشف و ضبط شد.[12]

حزب داشناک که اهمیت زیادی به واردات سلاح می‌داد، شعبه‌های خود را تا دور افتاده‌ترین روستاها گسترش داده و با تمام تلاش، سعی در مسلح کردن اعضای خود داشت. تحت عنوان «تعلیماتی جهت دفاع شخصی»، کتابی 64 صفحه‌ای را منتشر کرده بود که در اصل شامل  دستورات حزب و در ارتباط با مسلح شدن و حمله به روستاها بود.[13]

مقدونیه و ترک‌های جوان

داشناک‌ها در جهت تضعیف دولت عثمانی و آماده کردن مداخله خارجی در آن کشور، به عشایر آناطولی شرقی و کمیته‌های مقدونیه متوسل شده و اقداماتی را در جهت همکاری‌های لازم صورت دادند. آنها هر چند نتوانستند عشیره‌های آناطولی شرقی را به خود جذب کنند، اما در ایجاد همکاری با کمیته‌های مقدونیه موفقیت‌هایی را به دست آورده بودند. اتحاد ارمنی- مقدونی در سال 1898 از سوی «فیلیبه»؛ نماینده حزب داشناک در بالکان و «روستوم»[14]؛ مدیر مدرسه ارامنه تحقق یافته بود. بمب‌هایی که مورد استفاده حزب داشناک قرار می‌گرفت، از سوی بلغارها آماده می‌شدند. با کمک «بوریس سارافوف»[15]، مدرسه‌ای نظامی در مرز بین ترکیه- بلغار تشکیل شده بود. «بوگوسیان» که در ارتش بلغارستان درجه ستوانی داشت، با اداره این مدرسه، تعداد زیادی ارمنی را تعلیم داد که آنها، بعدها در حرکات انقلابی داشناک در ترکیه انجام وظیفه کردند.[16] شهر ژنو یکی دیگر از مراکز اتحاد ارمنی- بلغار بود. در میتینگ‌هایی که نشریه «پرو ارمنیا»[17] در شهرهای پاریس، لندن و میلان تشکیل داده بود، بلغارها و مقدونی‌ها هم حضور داشته‌اند.

کمیته‌های ارمنی با ترک‌های جوان (جمعیت اتحاد و ترقی) هم همکاری داشتند.[18] بدون شک هدف مشترک آنها تغییر حاکمیت سلطان عبدالحمید دوم بود. بدین ترتیب در اعلان مشروطیت دوم در تاریخ 23 و 24 ژوئیه 1908، کمیته‌های ارامنه هم یکی از اقلیت‌هایی بودند که به اندازه ترک‌های جوان با آنها همکاری کردند. حزب داشناک نیز اعلام کرده بود که با همکاری با ترک‌های جوان، از مشروطیت دفاع خواهد کرد.[19]

تا سال 1914

حزب داشناک پس از اعلان مشروطیت، تغییرات مشخصی را در برنامه خود داده بود.[20] بر طبق آن، در محدوده دولت عثمانی، بر طبق تشکیل یک فدراسیون و خودمختاری محلی و گسترده، آزادی اقتصادی و سیاسی به وجود آمده و حکومت مرکزی از نمایندگان مردم دمکرات تشکیل شده، خدماتی به غیر از سیاست خارجی، نظامی، مالیه، گمرک و اداره پست و تلگراف، بر عهده مناطق خودمختار محلی واگذار خواهد شد.

ارمنستان ترکیه،[21] به عنوان بخشی از دولت فدراتیو عثمانی، در امور داخلی آزاد خواهد بود و امور داخلی مردم این منطقه با خودمختاری محلی اداره خواهد شد. مرکز و همه قوانین و تشکّل‌های اداری و امور داخلی منطقه ارمنستان ترکیه به صورت برابر و ملی انتخاب خواهد شد و در موضوعات دین، نژاد و جنسیت نیز تبعیض وجود نخواهد داشت.

همانطور که مشاهده می‌گردد، هدف اصلی این برنامه تشکیل ارمنستانی بود که از قبل تصور می‌شد. اما این برنامه به عنوان مشخص سازنده نیّت ارامنه، از سوی حکومت مورد قبول واقع خواهد شد. در حالی که «هاوانیس سرانگیلیان» (وارتکس)[22] نماینده ارمنی مجلس، در سخنان خود در مورد اصل 35 قانون اساسی در مجلس گفته بود:[23] «هنگامی که من از ارزروم انتخاب شدم، برنامه اتحاد و ترقی به آنجا رسید. گفتند آیا این را قبول می‌کنید. من هم برنامه فرقه داشناک را نشان دادم و گفتم اگر می‌خواهید مرا انتخاب کنید، با این برنامه انتخاب کنید.» به غیر از آن، «وارتکس سرانگیلیان» پیشنهادات خود را در مورد اینکه زبان رسمی و عمومی عثمانی ترکی باشد، گفته بود: «ما عثمانی هستیم. ولی ترک نیستیم. زبان رسمی ترکی است. به همان خاطر یک ارمنی در همه امور رسمی خود به زبان ترکی صحبت می‌کند. اما زبان و هویت ارمنی را فراموش نمی‌کند. اگر می‌خواهیم حاکمیت ملی مشروطیت را پیش ببریم، به رسمیت شناختن حقوق همه عناصر لازم و واجب است.»[24]

بدون شک، هنگامی که «هاوانس سرانگیلیان» این سخنان را می‌گفت، قصد داشت به اولین برنامه سوسیالیستی- انقلابی داشناک‌ها در سال 1892 را مورد اشاره قرار دهد.

ارامنه از آزادی، عدالت و برابری مشروطیت استفاده کرده و همه حقوق سیاسی خود را هم به دست آورده بودند. در این صورت، دیگر نیازی به ویژگی انقلابی کمیته‌های ارمنی و وجود آنها نبود. اما داشناک‌ها هم همانند کمیته‌های دیگر ارمنی، بی‌کار ننشسته و نسبت به تشکّل یافتن دوباره و ایجاد شعبه‌های جدید ادامه می‌دادند. داشناک‌ها که از سوسیالیسم به عنوان سلاح استفاده می‌کردند، در گزارش تقدیمی خود به «کنگره سوسیالیست- انترناسیونال» کپنهاگ در سال 1910 که به دست « میکائیل واراندیان»؛ ایدئولوژیست حزب داشناک در 31 صفحه نوشته شده و در همان سال به زبان فرانسوی در ژنو چاپ شده بود، نشان داده بودند که فعالیت‌های حزب داشناک در ترکیه تا سال 1908 مخفی بوده و اعضای کمیته هنگام روز در انظار عمومی ظاهر نشده و شب‌ها آموزش دیده و مسلح می‌شدند. همه این اعمال، کیفیت انقلابی و سیاسی این حزب را نشان می‌دهند.[25]

شکست عثمانی در جنگ بالکان در سال 1912 نیز ارامنه را خوشحال کرده بود. ارامنه نسبت به اشغال آناطولی شرقی از سوی روس‌ها و مهاجرت مردم مسلمان از این منطقه ایمان داشتند. «ژنرال مایئوسکی» کنسول روسیه در شهر «بیتلیس»، در گزارش شماره 63 خود که در 24 دسامبر 1912 به سفیر روسیه در استانبول فرستاده بود، این وضعیت و فعالیت داشناک‌ها را تشریح کرده بود.[26]

در اواسط ژانویه 1914، دکتر «هاکوب زاوریف»[27] از پیشروان داشناک‌ها که به نزدیکی با وزارت امور خارجه روسیه مشهور بود، با «شفی پرنس تروبتسکوی» مسئول امور شرق وزارت امور خارجه روسیه ملاقات کرده، اطلاعاتی در مورد اصلاحات ارمنی روس و وضعیت ارامنه ترکیه داده و تضمیناتی گرفته بود.[28] بنا به گفته «رنو پیون»: «نزد تزار، ارامنه جای بلغارها را که تزار محافظین اصلی آنها بود، گرفته بودند.»[29]

اکنون داشناک‌ها چند روز قبل از اعلان بسیج عمومی (30 ژوئیه 1914)[30] از سوی دولت عثمانی که در حال ورود به جنگ جهانی اول بود، هشتمین کنگره عمومی خود را در ارزروم و با هدف اینکه در هنگام ورود عثمانی به جنگ، چگونه وضعیت خود را سر و سامان خواهند داد، تشکیل دادند. به بیان دیگر آنها در این موضوع که چگونه می‌توانند از پشت به دولت عثمانی ضربه زده و آن را تجزیه کنند، به بحث و بررسی نشستند.

یک مناظره

مدتی قبل از ورورد عثمانی به جنگ جهانی اول، هشتمین کنگره عمومی حزب داشناکسیتیون در ارزروم که مرکزیت کمیته را داشت، برگزار شد و پس از آن ادعاهای زیر مطرح گردید:

الف) نماینده‌ای از دولت عثمانی در جهت ارائه نظرات دولت، در کنگره شرکت کرده بود؛

ب) تشکیل کنگره در ماه آگوست و یا پس از آن بود؛

ج) ادعاهایی مختلف در کتاب‌های گوناگون وجود دارد مبنی بر اینکه کنگره اعلام کرده بود که ارامنه در مقابل دولت عثمانی موضعی مخالف اتخاذ نخواهند کرد.[31]

اسناد زیر برعکس ادعاهایی است که مطرح می‌شوند زیرا عدم شرکت نماینده یا نمایندگان دولت عثمانی در کنگره، عدم برگزاری کنگره در ماه آگوست و یا پس از آن و بلکه تشکیل آن در ژوئیه 1914، صدور قرارهایی مبنی بر اینکه ارامنه اقداماتی را بر علیه دولت عثمانی صورت خواهند داد را نشان می‌دهند.

-       «دفتر تصمیمات» اخذ شده مربوط به هشتمین کنگره عمومی حزب داشناک در سال 1914 در ارزروم؛

-       کتابی به نام «آمال و حرکات انقلابی ارامنه: قبل و بعد از اعلان مشروطیت» که از سوی دولت عثمانی منتشر شده و در سال 1916 در استانبول به چاپ رسیده است؛

-       مقاله‌ای با عنوان «جنگ عمومی و حوالی «موش» در اوایل جنگ 15-1914 روس- ترک» که از سوی «پاپازیان»؛ نماینده شهر «وان» در مجلس عثمانی نوشته شده و در مجموعه‌ای به نام «Vem» که به زبان ارمنی است، منتشر شده است؛

-       کتابی به نام”The Turco- Armenian Question: The Turkish Point of View, Published by The National Congress of Turkey”, (Constantinople, 1919)

-       گزارش تقدیمی حزب داشناکسیتیون به کنگره سوسالیست- انترناسیونالیست هامبورگ در مه 1923 به نام Die Ereignisse in Armenian und die Tatigkeit der Armenischer S. R. Partei Daschnaktzutiun 1914- 1923, Bericht, vorgelegtdem Internationalen Sozialistischen Kongre, Hamburg, Mai 1923؛

-       کتاب «ائسات اوراس» به نام The Armenians in History and the Armenian Question, (Istanbul, 1988)؛

-       نشریه اسناد تاریخی نظامی، شماره 83 (مارس 1987)، سند شماره 1903؛

-       کتاب «کریستوفر. ج. والکر» به نام َArmenia: The Survival of a Nation؛

آیا حکومت عثمانی در کنگره شرکت کرد؟

در صفحات 114 تا 118 کتاب «آمال و حرکات انقلابی کمیته‌های ارمنی: قبل و بعد از اعلان مشروطیت»[32] که در سال‌های 17-1916 در استانبول و از طرف دولت عثمانی به زبان ترکی و فرانسوی چاپ شد، به صورت کامل از کنگره حزب داشناک در ارزروم در سال 1914، شرکت کنندگان در کنگره و قرارهای صادر شده بحث شده است.

اطلاعات آمده در این صفحات به قرار زیر است:

«هشتمین کنگره عمومی کمیته داشناکسیتیون انقلابی ارمنی»

هشتمین کنگره عمومی کمیته داشناکسیتیون در ماه ژوئیه سال 1914 در ارمنستان[33] تشکیل شده بود. دعوت شدگان به کنگره به قرار و ترتیب زیر بوده است:

1-  اداره شعبه غرب، یک نماینده؛ 2- اداره شعبه شرق، یک نماینده؛ 3- اداره شعبه ارمنستان ترکیه، یک نماینده؛

شرکت کنندگان از ترکیه

4- استانبول و مناطق تابع کمیته استانبول، دو نماینده؛ 5- ترابوزان، دو نماینده؛ 6- موش، دو نماینده؛ 7- وان، دو نماینده؛ 8- ارزروم، دو نماینده؛ 9- سیواس، دو نماینده؛ 10- هارپوت، دو نماینده؛ 11- سامسون، دو نماینده؛ 12- آدانا و کمیته‌های الحاقی، یک نماینده؛ 13- بیروت، یک نماینده؛ 14- ازمیر و کمیته‌های الحاقی، یک نماینده؛ 15- کایسری، یک نماینده؛ 16- دیاربکر، یک نماینده؛

شرکت کنندگان از قفقاز

17- «مئرکاسدان»[34] و کمیته‌های الحاقی، دو نماینده؛ 18- «اوسکاناباد»[35] و کمیته‌های الحاقی، دو نماینده؛ 19- «مئزکاغاک»[36] و کمیته‌های الحاقی، دو نماینده؛

شرکت کنندگان از ایران

20- تهران و کمیته‌های الحاقی، دو نماینده؛ 21- تبریز و کمیته‌های الحاقی، دو نماینده؛

شرکت کنندگان از مهاجرین

22- آمریکا و کمیته‌های الحاقی، دو نماینده؛ 23- مصر و کمیته‌های الحاقی، یک نماینده؛ 24- بالکان و کمیته‌های الحاقی، دو نماینده؛

از روزنامه‌های ارگان نشر کمیته

25- از هیئت تحریریه روزنامه «تروشاک»، یک نماینده؛ 26- از هیئت تحریریه روزنامه «آزادامارد»، یک نماینده؛

شرکت کنندگان از بین دانشجویان

27- از دانشجویان منصوب به فرقه داشناکسیتیون اروپا، یک نماینده؛ 28- از دانشجویان منصوب به فرقه داشناکسیتیون ترکیه، یک نماینده؛ 29- از دانشجویان منصوب به فرقه داشناکسیتیون روسیه، یک نماینده؛ 30- بعضی از اعضای فعال دهلی و کشورهای خارجی دیگر.

کنگره، از 26 نفر که حائز رأی مطلق بودند و 4 نفر دیگر که صلاحیت آنها بر اساس مطالعات صورت گرفته تأیید شده و جمعاً به 30 نفر می‌رسید، تشکیل شده بود.

«مسلک سیاسی و وضعیت ما در مقابل حکومت ترک»[37]

سیاست فشار و ضدیت اقتصادی، اجتماعی و اداری حکومت اتحاد و ترقی نسبت به غیرمسلمانان و خصوصاً ارامنه از گذشته وجو داشته و اکنون نیز ادامه دارد. کنگره عمومی کمیته داشناکسیتیون که خصوصاً تحرکاتی جهت به اجرا گذاشتن اصلاحات ساختگی و فریبکارانه و برنامه‌ای که اتحاد و ترقی در پیش گرفته است را مورد توجه قرار داده و موضع مخالف در مقابل حکومت اتحاد و ترقی اتخاذ کرده و قراری را در مورد نقد سیاست و برنامه این جمعیت و مجادله شدید در مقابل این تشکیلات و مبارزه با آن را صادر کرده بود.

در هر حال، منصوبین به کمیته به غیر از مسائل و نکات عمومی، به دولت مراجعه نخواهند کرد و به غیر از موارد ذکر شده، هیچ تماسی با دولت برقرار نخواهند کرد.

از تصمیمات عمومی در مورد مسئله نظامی:

اقداماتی در جهت تشکیل نگهبانان روستاها در مناطق ارمنی و مسلح شدن به سلاح‌های دولتی، ورود گسترده ارامنه در بین ژاندارم‌ها و افزایش تعداد آنها؛ و بدین صورت، مساعد و امن شدن وضعیت در مناطقی که ارامنه در آنها زندگی می‌کنند، صورت خواهد گرفت.

تصمیماتی در مورد مسئله «دفاع شخصی»[38]:

پس از اخذ رأی و نظرات همه شعبه‌های کمیته در مورد مسئله دفاع شخصی، کنگره تصمیمات زیر را گرفته بود:

1-  صرف همه مساعی کمیته در این خصوص از این سال به بعد؛

2-  گسترده و نیرومند کردن تشکیلات منطقه‌ای با استفاده از پول و ابزار دیگری که به این منظور گردآوری خواهد شد؛

3-  برای رسیدن به هدف فوق، تشکیل مرکزی عمومی متشکل از 5 نفر که صرفاً به امور دفاع شخصی اشتغال خواهند داشت.

نکته: در مورد شکل تشکیل این هیئت، مجلس عمومی قرار دیگری را صادر خواهد کرد.

پروپاگاندای نظری و عملی:

کنگره با دقت نظر در خصوص اهمیت پروپاگاندا، قرارهای زیر را صادر کرده بود:

1-  تلاش در جهت گسترش اعتقاد و اعمال کمیته‌چی‌ها، شعبه‌ها و مناطق تشکیلات و همچنین توسعه هرچه بیشتر آنها؛

2-  نشر و توزیع روزنامه «تروشاک»[39] به طریقی که همه نوشته‌های آن شامل شرح افکار و اعمال کمیته باشد؛

3-  تخصیص بخش اعظم روزنامه «آزادامارد» که در ترکیه منتشر شده و ارگان نشر کمیته به حساب می‌آید، به خبرها، وقایع و حیات ولایات و واسطه‌گری این نشریه در جمع‌آوری پول‌هایی که قرار است به کمیته فرستاده شود؛

4-  تشکیل هیئتی ویژه به واسطه شعبه ارمنستان و در جهت اداره آثار، نشریات و حساب‌های آنها که در ارتباط با کمیته می‌باشد؛

5-  جدا کردن پول‌های پرداختی بلاعوضی که به نشریه «پرو ارمنیا»[40] و سایر روزنامه‌های اروپا که در ارتباط با مسئله ارمنی فعالیت می‌کنند، با دیگر مناطق عمومی؛

6-  در جهت نشر تمام و کمال آمال و اهداف کمیته؛ تفتیش شدید سایر نشریاتی که در مناطق دیگر منتشر می‌شوند.»

سند شماره 9 ذکر شده در بالا، در بخش «اسناد تصویری» کتاب «آمال و حرکات انقلابی کمیته‌های ارمنی: قبل و بعد از اعلان مشروطیت» جای گرفته و در واقع، سندی است به زبان ارمنی که در «دفتر قرارها و تصمیمات» هشتمین کنگره عمومی داشناک قید شده است.

همانطور که مشخص است، در سند فوق تعداد کسانی که در کنگره شرکت کرده بودند، مشخص شده و تحت عنوان «مسلک سیاسی و وضعیت ما در مقابل دولت عثمانی»، کنگره در اولین جلسه خود به اتفاق آراء قراری را بر علیه دولت عثمانی صادر کرده است. در این سند، هیچ اطلاعاتی در مورد شرکت نمایندگان حزب اتحاد و ترقی در کنگره داده نشده است. علاوه بر آن، در چنین کنگره‌ای که قرارهایی بر علیه دولت صادر شده است، شرکت نماینده و یا نمایندگان دولت عثمانی در آن منطقی هم به نظر نمی‌رسد.

«ائسات اوراس» هم در اثر خود تحت عنوان «The Armenians in History and the Armenian Question»، به این موضوع پرداخته و موارد زیر را ذکر کرده است:[41] «کمیته‌چی‌های داشناکسیتیون با بیان اینکه این کنگره در جهت امضای تفاهم‌نامه با ارامنه بوده، قصد دارند خودشان را به عنوان معاونت در تشکیل آن شناسانده و جایگاه خود را به اتحاد و ترقی بدهند. به همین دلیل این ادعا را مطرح می‌کنند که حزب اتحاد و ترقی نمایندگانی را برای کنگره فرستاده بود. اما هیچ سند و مدرکی در این باره موجود نمی‌باشد. این ادعا که بر هیچ اساسی استناد نمی‌کند، برای اولین بار در اثری که در سال 1920 از سوی داشناکسیتیون در استانبول منتشر شده، مشاهده شده است.»

بنا بر گفته «ائسات اوراس»، این اثر با نام «The Regeneration of Armenia: The fight for Freedom» (احیای ارمنستان: مجادله‌ی استقلال) در سال 1920 از سوی داشناکسیتیون منتشر شده و موضوع ذکر شده پیشین، در صفحه 45 این کتاب به آن ضمیمه شده است. در این کتاب که به زبان انگلیسی است، موارد زیر ذکر شده است: «هنگام ورود ترکیه به جنگ، داشناکسیتیون هم کنگره شادی و خوشحالی خود را در ارزروم برگزار می‌کرد. دولت ترکیه نمایندگانی را فرستاد. این نمایندگان در کنگره مورد قبول واقع شدند. هنگام اختتامیه کنگره، این نمایندگان ترک قبول کردند در صورتی که کمیته ارمنی داشناکسیتیون با انجام انقلاب در روسیه، به اشغال قفقاز توسط ارتش عثمانی کمک کند، حکومت عثمانی به ارمنستان خودمختاری اعطا خواهد کرد. هدف ترک‌ها از قبول این پیشنهاد چه بود؟ درک این موضوع خیلی راحت است. از ارامنه در جهت اشغال قفقاز استفاده کرده و سپس آنها را از بین خواهند برد...»

سندی دیگر[42] در ارتباط با کنگره برگزار شده و تأیید موضوع «هیچ سند و مدرکی در این باره موجود نمی‌باشد و این ادعا بر هیچ اساسی استناد نمی‌کند» که در بالا از سوی «ائسات اوراس» ذکر کرده بود، وجود دارد. این سند نیز عدم مشارکت نماینده یا نمایندگان حزب اتحاد و ترقی در آن کنگره را تأیید می‌کند.

«اردوی همایونی عثمانی

وزارت فرماندهی کل قوا

شعبه

شماره 1

پایان فرم شماره یک

نزدیک شدن لحظه فروپاشی ترکیه در همه جا اعلان می‌شد. با هدف اطلاع‌رسانی نتایج کنگره بزرگ استانبول و اتخاذ ترتیبات ایجابی، «پاپازیان»[43] و «ویرامیان»[44] نماینده مجلس، به ارزروم آمده و در جهت آماده کردن نمایندگان داشناک که از قفقاز آمده بودند، گردهمایی‌ای را در ارزروم برگزار کردند.

موضوعات زیر در اجتماع ارزروم مورد بحث قرار گرفت: روسیه مناطقی را که از عثمانی به اشغال درخواهد آورد، به ارمنستان واگذار خواهد کرد و در جهت تامین استقلال این مناطق، با روس‌ها همکاری خواهد شد. کنگره، همکاری روس- ارمنی را تأیید کرده و به طور مختصر تصمیماتی را در مورد اطلاع رسانی ماده‌های زیر به کمیته‌ها اتخاذ نمود:

1-  حفاظت از سکونت و اطاعت از دستورات تا زمان آغاز جنگ. در این مدت، تجهیز شدن به سلاح‌هایی که برخی از روسیه آمده و برخی نیز از داخل تدارک دیده خواه شد، در دستور کار است؛

2-  اگر جنگ اعلان شود، سربازان ارمنی ارتش ترکیه به ارتش روسیه خواهند پیوست؛

3-  حفاظت از اراضی محل سکونت در صورت پیشروی نیروهای ترکیه؛

4-  اگر ارتش ترکیه در وضعیت عقب‌نشینی قرار گرفته یا نتوانست پیشروی کند، چریک‌ها بر طبق برنامه از پیش تعیین شده در پشت جبهه ارتش آغاز به فعالیت خواهند کرد.

پس از اتخاذ تصمیمات کنگره و پایان آن، «ویرامیان» نماینده نزد والی ارزروم رفته و پیشنهادات زیر را به وی ارائه نمود:

«در صورتی که حکومت عثمانی به روسیه اعلان جنگ داده و ارتش عثمانی به قفقاز تجاوز کند، در جهت تبلیغ همکاری ارامنه قفقاز با نیروهای ترکیه، لازم است حکومت عثمانی وعده استقلال ارمنستان و بالافعل شدن آن را به ارامنه بدهد.»

«ویرامیان» پس از امضای تصمیمات چهار ماده‌ای ذکر شده در بالا و پایان کنگره و سپس مراجعت به والی ارزروم به قرار گفته شده، قصد داشت دو هدف ذکر شده در پایین را به دست آورد:

1-  دست‌یابی به آمال ملی خود در صورت غلبه حکومت عثمانی بر روسیه؛

2-  تأمین مصونیت تجسس و تحت نظر قرار نگرفتن تشکیلات پنهانی ارامنه از طریق اغفال حکومت عثمانی.

«ویرامیان» و «پاپازیان» پس از حل امور خود در ارزروم به قرار ذکر شده، با تعدادی از رؤسای کمیته داشناک به صومعه «چانکلی» که تابع «موش» بود، رفته و با دعوت از ارامنه اطراف، تصمیمات اخذ شده در کنگره را تبلیغ کردند. «پاپازیان» در جهت اداره «موش» و حومه آن، در آن شهر مانده و «ویرامیان» به همراه دوستانش به «وان» رفت.

مقررات ذکر شده در بالا در مورد نفوذ در ارتش، افشا گشته و دستور خبردار شدن و تنبیه عناصر نفوذی به والی و فرماندهان همراه داده می‌شود.»

همانطور که از سند فوق مشخص است، تصمیمات اتخاذ شده در کنگره، کاملاً برعکس پیشنهادات ارائه شده ارامنه به والی ارزروم است. در واقع نیز پیشنهادات ارائه شده از سوی «ویرامیان» نماینده مجلس به والی ارزروم نشان می‌دهد که نمایندگانی از ترک‌ها در کنگره شرکت نداشته‌اند.

هنگام اندیشه در مورد سال‌های جنگ، مشخص می‌شود که کتاب «The Regenerration of Armenia: The Fight for Freedom» محصول تشکیلات تبلیغاتی انگلیس بوده است. زیرا این تشکیلات، در کشورهای غیر اروپایی شرق و مسلمان، بخش‌هایی تبلیغاتی داشت که اصول تشکیلات بر موارد زیر استوار بود:[45] انتخاب افراد و تشکّل‌های تأثیرگذار در افکار عمومی و همکاری با آنها، پیدا کردن نشریات و انتشارتی‌هایی که به واسطه آنها بتوانند افکار و عقایدیشان را به شکلی نشر دهند که در ظاهر، حضور خودشان معلوم نباشد. ادعای مشارکت نمایندگان ترک‌ها در کنگره، برای اولین بار از سوی «آ. ج. توینبی» مورّخ انگلیسی طرفدار ارامنه در سپتامبر 1919 مطرح شد:[46] «... در بهار 1914، ترک‌ها در کنگره ملی ارامنه ترکیه که در ارزروم تشکیل شده بود، شرکت کرده و پیشنهاد کرده بودند که اگر ارامنه به شکل فعالانه‌ای در جنگ به آنها کمک کنند، تشکیل ارمنستانی خودمختار (در اراضی ترکیه و روسیه) را قبول خواهند کرد. اما ارامنه این پیشنهاد را رد کرده بودند.» مشخص شده است که «آ. ج. توینبی» در تشکیلات تبلیغاتی انگلیس (کاخ ولینتگن) فعالیت می‌کرده و کتابش را با عنوان «Armenian Atrocities: The Murder of a Nation» (مظالم ارمنی: قتل یک ملت، لندن، 1915)، خیلی پیشتر منتشر کرده بود. هدف اساسی تشکیلات تبلیغاتی انگلیس نیز نشر مسئله به اصطلاح رفتارهای وحشیانه و غیرانسانی آلمان و متحدین آن و سپس تأمین قرار گرفتن کشورهای بی‌طرف و مخصوصاً آمریکا در جنگ در کنار انگلیس بود.

اکنون واضح و روشن است که عین جمله «نمایندگانی از ترک‌ها نیز با داشتن پیشنهاداتی، در کنگره شرکت کردند» و یا جملاتی که همان مفهوم را می‌رسانند، در کتاب‌های زیر از کجا نشأت گرفته است: کتاب چاپ شده داشناکسیتیون در استانبول در سال 1920 با عنوان «The Regeneration of Armenia: The Fight for Freedom»[47]؛ کتاب «کلاییر پرایس» با عنوان «The Rebirth of Turkey»[48] چاپ شده در سال 1923 در استانبول؛ اثر «هـ. کاچازنونی» با عنوان «هیچ امور انجام نشده از سوی داشناکسیتیون باقی نمانده بود»[49] که در 1923 به زبان ارمنی در وین منتشر شده و سپس به زبان انگلیسی نیز نشر شده بود؛ کتاب «فلیکس والیی» با عنوان «Revolution in Islam»[50] که در سال 1925 در لندن چاپ شده است؛ کتاب «ک. اس. پاپازیان» با عنوان «Patriotism Perverted»[51] چاپ شده در سال 1934 در بوستون؛ کتاب «ریچارد. گ. هاوانسیان» با عنوان «Armenia on the Road to Independence 1918» (ص. 42-41) چاپ شده در سال 1967 در لس آنجلس؛ اثر «کاموران گورون» با عنوان «The Armenian File: The Myth of Innocence Exposed» (ص. 189) چاپ شده در لندن در سال 1985؛ کتاب «تانر آکچام» با عنوان «حقوق بشر و مسئله ارمنی: از اتحاد و ترقی تا جنگ رهایی» (ص. 233-231) و کتاب «آندرانیک چلبیان» با عنوان «آندرانیک پاشا» (ص. 163-161) که در سال 2003 در استانبول چاپ شده. شایان توجه است که تعبیر «قتل‌عام ارامنه» نیز که ابتدا در سال 1915 (آ. ج. توینبی) و سپس در سال 1919 مطرح گردید، برای اولین بار از سوی انگلیسی‌ها مورد استفاده قرار گرفته بود.[52]

تاریخ گردهم‌آیی

هرچند که مشخص کردن تاریخ دقیق برگزاری کنگره دشوار به نظر می‌رسد، اما بر طبق منابع عثمانی،[53] گزارش ارائه شده کمیته داشناکسیتیون در مه 1923 به کنگره سوسالیست- انترناسیونالیست تشکیل شده در هامبورگ[54] و اثر «کریستوفر والکر»[55]؛ معلوم شده است که کنگره در ژوئیه 1914 تشکیل یافته بود. تشکیل کنگره در ماه ژوئن، آگوست و یا ماه‌های دیگر نیز منطقی به نظر نمی‌رسد.

آیا عدم جبهه‌گیری ارامنه در مقابل حکومت عثمانی مورد تصویب قرار گرفت؟

بیاناتی مانند «اخذ تصمیماتی در کنگره مبنی بر اینکه در جنگ عثمانی- روس، ارامنه ترکیه در جبهه مقابل دولت قرار نخوانهد گرفت»، واقعیات را منعکس نمی‌کند. تصدیق تشکیل ائتلاف روس- ارمنی بر علیه دولت عثمانی از سوی کنگره و ارسال تصمیمات اتخاذ شده به کمیته‌ها[56]، نشان می‌دهد که بیانات ذکر شده در بالا بی‌اعتبار است. حال بماند که «ویرامیان» و «پاپازیان»؛ نمایندگان مجلس عثمانی که در کنگره شرکت کرده بودند، پس از اتمام کنگره به شهرهای «موش» و «وان» رفته و سازمان دادن و مسلح کردن ارامنه را آغاز کرده بودند. علاوه بر آن، در منابع عثمانی تصریح شده است که این دو شخص، شورش وان و اداره آن را بر عهده داشته و قرارهایی را مبنی بر مجادله شدید در مقابل حکومت عثمانی صادر کرده بودند.[57]

سند دیگری با عنوان «Extract From a Letter the Dachnak to the Damas Branch» و تاریخ «Constantinopol... 1914» که در منبع دیگر عثمانی قید شده است،[58] «موضع و تحرکات داشناک‌ها در موضوع جنگی عثمانی- روس» نشان داده شده که جالب توجه است. این سند قبل و یا بعد از کنگره ذکر شده نوشته شده است. موازی بودن بیانات ذکر شده در سند با تصمیمات اتخاذ شده از سوی کنگره مذکور، باعث می‌شود تا این عقیده مطرح گردد. در این سند اینگونه نوشته شده است:

خلاصه نامه فرستاده شده از سوی کمیته داشناک به شعبه شام

استانبول... 1914

«اگر روس‌ها به سمت مرزها پیشروی کرده و نظامیان عثمانی عقب‌نشینی کنند، همه امور در همان لحظه صورت گرفته و همه موانع از میان برداشته خواهند شد. در آن زمان، نیروهای عثمانی باید از دو سمت زیر آتش قرار گیرند. باید همه ادارات دولتی تخریب شده و ترتیبی اتخاذ شود تا قوای دولتی در داخل مشغول شود و حملات بر علیه یگان‌های نظامی صورت گیرد. از سوی دیگر، اگر ارتش عثمانی پیشروی کرد، سربازان ارمنی یگان‌های خود را ترک کرده، گروه‌های چریکی تشکیل داده و با ارتش روس متحد خواهند شد.»

سند دیگری که نشان می‌دهد داشناک‌ها قبل از اعلان جنگ، بر علیه دولت عثمانی جبهه‌گیری کرده بودند، مقاله «پاپازیان»؛ نماینده مجلس وان که در هشتمین کنگره عمومی شرکت کرده بود؛ با عنوان «جنگ عمومی و حوالی موش در آغاز جنگ 15-1914 روس- ترک» که به زبان ارمنی نوشته شده و در مجموعه «Vem» قرار گرفته، می‌باشد.[59] او در این مقاله می‌نویسد: «... این روزها تصمیمات هشتمین کنگره داشناکسیتیون (در مورد ورود ترکیه به جنگ) و دیدگاه‌های اداره کنندگان ترکیه واضح است... باید دوستان مهم‌مان در ارزروم و ما در استانبول همه تلاشمان را در جهت مخالفت با تمایلات جنگی ترک‌ها و گزینش روشی عکس آن اتخاذ می‌کردیم. از طرف دیگر نیز، جوانان ارمنی روسیه و ترکیه، می‌خواستند مدیریت داشناکسیتیون را در دست گرفته و اداره سازمان‌های داوطلبانه را بر عهده گیرند. فعال‌ترین آنها، «هامازاسپ» بود که از کنگره عمومی برگشته بود.[60]