تاکید اسلام بر عقل گرایی

سعید سلیمی

در اسلام تأكيد بسياري بر عقلانيت شده است، لكن عقلاني بودن يك فعل است و عطف آن فعل صرفا به سود مادي قابل احراز نيست و نمي‏توان عقلانيت را تنها در نوع نسبت ميان هدف و وسيله دنبال كرد، بي‏آنكه از عقلانيت هدف كه سرّ اصلي اين نسبت است پرسشي به ميان آورد. به همين خاطر، چه بسا رفتاري كه در دستگاه «هزينه ـ سود» در يك انسان‏شناسي غيرالهي «عقلاني» تلقّي مي‏شود، در دستگاه «هزينه ـ سود» جامع‏تر كه انسان‏شناسي اسلامي مدعي آن است، غيرمقرون به صرفه و كاملاً غيرعقلاني از آب درآيد و بعكس.

قرآن كريم در رابطه با ارزش خرد و خردمندي، ضمن معرفي حكمت‏آموزي و شكوفايي خرد در فلسفه بعثت و نزول قرآن، ايجاد انگيزه تعقل در فلسفه پيام‏هاي خداوند در تكوين و تشريع معرفي مي‏كنن و از قبح آشكار پيروي از بي‏خردان سخن به ميان مي‏آورد. همچنين، ضمن معرفي خرد و انديشه به عنوان راز تحليل درست مسائل، بهره‏گيري از برهان عقلي را در سيرة پيامبران مطرح مي‏كند.

امام علي(ع) در اين رابطه مي‏فرمايند: «گرانمايه‏ترين بي‏نيازي خرد است و بزرگ‏ترين درويشي بي‏خردي است.» همچنين مي‏فرمايند: «هيچ مالي از خرد سودمندتر نيست.» و در تعريف خردمندي مي‏فرمايند: «خردمند آن بود كه هر چيزي را به جاي خود نهد.»