شهریار، شعرینده اؤلچولر و بؤلگولر (دکتر حسین محمدزاده صدیق)

ایران ملی شعر و ادب گونو مناسبت ایله

شهریار آذربایجان دیلینده یازدیغی شعرلرده،[1] عروض اؤلچلریندن داها چوخ، هجا اؤلچلرینی منیمسه‌میش و بول- بول ایشلتمیشدیر.[2] اصلینده اونون اینانجینا گؤره، ترکجه‌نی باشقا دیللردن آلما سؤزلرو قایدا- قانولار قاتاندا، دیل گؤزه‌للیک و اصیللیگینی الدن وئریر. فارس دیلینده اؤلمز شعریت آبیده‌لری یادران شاعر،[3] ترکجه یازاندا « اؤز شعرینی فارسا- عربه قاتماق»[4] ایسته‌میر. بو، او دئمکدیر که شاعر اصلینده دیلین اؤزونه مخصوص اینجه‌لیکلری اولدوغونا اینانیز و دیلین اؤز سؤز و آهنگ قایناقلاریندان فایدالانماغی، دیلده بیر صنعی و چؤزج حال یاراتما کیمی ساییر.

او دئییر:

ترکن دیلی تک سئوگیلی- ایستکلی دیل اولماز

اؤزگه دیله قاتسان، بو اصیل دیل اصیل اولماز.

اؤز شعرینی فارسا- عربه قاتماسا شاعر،

شعری اوخویانلار ائشیدنلر کسیل اولماز.[5]

 

بو مصراعلاردا، شاعر هم دیلین سؤز خزینه‌سیندن دانیشیر و ترکجه‌نین گوجونه گووه‌نیر و هم‌ده اشاره‌لرله شعرین آهنگ قانونلاری و اؤلچلریندن سؤز آچیر.

دیلین سؤز خزینه‌سینه و گوجونه گووه‌نمه‌سینی اشاغیداکی بویتلرده داها آیدینجاسینا ایضاح ائتمکده‌دیر. او بوردا دیلیمیزی بیر بوللو نعمتی اولان سفره‌یه و بیر بر- بزه‌کلی و دگرلی خان یورقانینا بنزه‌دیر:

فارس شاعری چوخ سؤزلرینی بیزدن آپارمیش،

« صابر» کیمی بیر سفره‌لی شاعر پخیل اولماز.

ترکن مصلی، فولکلورو دنیادا تکدیر،

خان یورقانی، کند ایچره مثلدیر، میتیل اولماز. . .؟

 

شعرین اؤلچسندن ایسه، « فارسا- عربه قاتماماق» تعبیرینی یازاندا سؤز آچیر. منجه، اونون مقصدی بوردا هر شئیدن اول، ترکجه‌نین اؤزنه مخصوص اولان هجایی اؤلچلریندن سؤز آچماقدیر. چنکی شهریار حتی اؤز بو غزلی‌ده هجا اؤلچسنن «اون دؤردلک» اؤلچسنده یازمیشدیر: بؤلگل ایسه هر مصراعدا (5+5+4) دور.

دقت ائدین:

(5+5+4)

صابر کیمی بیر/ سفره‌لی شاعر/ پخیل اولماز

بیر دفعه بونو/ قان که ایپکدن/ قیزیل اولماز

آذر قوشونو/ قیصر رومی/ اسیر ائتمیش

کسری سؤزدر/ بیر بئله تاریخ/ ناغیل اولماز. . .[6]

 

غزلین بتن مصراعلارینی همین بؤلگ اساسیندا یئرلشدیرمک اولار. دوغرودور، شعرین بتن مصراعلاری عروضون «هزج مثمّن اخرب مکفوف محذوف»[7] یعنی:

« مفعول/ مفاعیل/ مفاعیل/ فعولن» بحرینه‌ده تطبیق ائدیله‌ بیلر. لاکین بو تطبیقده بیر چوخ سسلی و سس‌سیز حرفلر اوزانیب قیسالاجاقدیر. بو ایسه دیلیمیزده اولان «سس اویومور» قانونوندان اورتایا گلیر. بیلدیگینیز کیمی بو قانونا گؤره: بیرینجی بو کی دیلیمیزده اولان بتن سسلیلر ان قیسّا آهنگلیدیرلر و اصلینده ترکجه‌میز قیساسلی بیر دیلدیر، ایکینجی بوکی، بو قیسّا سسلرین هجیسی ایکی «اینجه» و «قالین» سسلرینه بؤلنمکده‌دیرلر. بیر کلمه‌ده اینجه سس گلسه، او کلمه‌ده قالین سس گلمز. و بونا گؤره‌ده بوتون سؤز دوزه‌لدن شکیلچیلر ایکی و گاهدا دؤرد نؤوعدرلر. مثلاً جمع علامتی اولان لارلر شکیلچیلری و یا مصدر نشانه‌سی اولان ماق/ مک آتیرمالارین نظره آلاق.

ها بئله سس اویومو، سس‌سیز حرفلرین ماهیتینی‌ده دگیشه‌بیلیر. مثال اچن مصدردن صفت دوزه‌لدن «غون» شکیلچیسی گاه «گین» و یا «غین» اولور: یورغون/ کسگین/ دالغین و . . .

شهریار بو قانونلاری آییقلیقلا بیلیرمیش، یارادیجیلیغیندا اونلار اساسلاناراق، هجا اؤلچلرین ایشلتمیش، بعضاً ایشلتدیگی عروض اؤلچلرینی‌ده هجا اؤلچلرینه یاخینلاشدیرمیشدیر. آشاغیداکی گتیردیگیمیز مثالی یئنه هجا اؤلچسنن اون دؤردلرک و (9+5) بؤلگسنه سالماق اولار:[8]

مجنون ایله من/ مکتب عشق ایچره اوخوردوق (5+9)

من مصحفی ختم/ ائتدیم او وَاللّیل ده قالدی

بیر گن ده خبر/ گلدی که وَاللّیل سی ایله

جان وئردی جهان/ ایچره یامان ولوله سالدی.[9]

 

شهریار هجا اؤلچلری آراسیندان ان چوخ «اون بیرلیک» اؤلچس ایله اؤزن بارشدیرا بیلمیش و بو یانغین اؤلچنن بیر چوخ بؤلگلرینی ایشلتمیشدیر، مشهور «حیدربابایا سلام» منظومه‌سی‌ده ائله بو اؤلچده یازیلمیشدیر:

حیدربابا/ ایلدیریملار/ شاخاندا (4+4+3)

سئللر- سولار/ شاققیلداییب/ آخاندا

قیزلار اونا/ سف باغلاییب/ باخاندا. [10]

 

شهریار دئمک اولار که اون بیرلیک اؤلچنن بو بؤلگسن معاصر آذربایجان ادبیاتیندا ابدیلشدیرمیشدیر. چاغداشلاریمیز ایچره بیر شاعر تاپا بیلمز سن که همین اؤلچ و همین بؤلگده شهریارا جاواب یازماسین، اونا جاواب یازماسادا، اوندان اهام آلماسین! حتی اللی ایللیک پهلوی اختناغیندا ایگیدلیکله و مناعت طبعی ایله دایانیب مبارزه آپاران معاصر مقاومت ادبیاتیمیزین تمثلچیسی مرحوم «میرحبیب ساهر» الهاما گلیب همین اؤلچن، «حیدربابایا سلام» منظومه‌سی‌نین مضمونلارینار بنزه‌ر مفهوملار یاراتماق اچن ایلتمیشدیر:

آخشام اوستو/ داغلار ینک- / بنکدیر (4+4+3)

هر یئر گؤی اوت/ هر یئر گلدر/ چیچکدیر

توز قوپاران/ یولدا قویون- / اینکدیر

بیر چوپاندیر/ دره‌لرده/ نئی چالان

داغی- داشی/ دیللندیره‌ن/ سس سالان. [11]

 

ساهر یاراتدیغی «منظوم مکتوب»، «اوشاقلیق خاطره‌سی»، «حیدربابا شاعرینه» و بیر چوخ دگرلی منظومه‌لرینده همین اؤلچ و همین بؤلگدن یارارالانمیشدیر. البته بوردا چاغداش شعریمیزین ایکی نهنگ سیماسی اولان ساهر و شهریار حاققیندا و اونلارین بیری- بیرلریندن اؤیره‌نمه‌لری و بیری- بیرلرینده تأثیرلریندن دانیشماغا مجالیمیز اولمادیغی اچن، یالنیز مقاله‌نین مؤضعسنا اویغون اولاراق، بو مسئله‌یه اشاره ائتدیک. شهریارشناسلیقدا «ساهر و شهریار» مؤضعس اؤیره‌نیلمه‌نین و دقّتلی اؤیره‌نمگی گؤزله‌ین بیر اساس مؤضوع کیمی گنج تدقیقاتچیلار قارشیسیندا دوران اهمیتلی بیر مسئله‌دیر.

شهریارین اون بیر هجالی اؤلچدن چوخ گئنیش استفاده ائتمه‌سی و بو اؤلچنن شعر تاریخیمیزده اهمیتینه اشاره ائتمکدن اوّل بیر داها قئید ائتمه‌لی‌ییک کی او، عروضون هر هانسی بیر اؤلچلرینی هجا جایناغینا وئریر. «بهجت آباد خاطره‌سی» شعری تمامیله هجانین «اون دؤردلک اؤلچسنده یازیلان بیر شعردیر:

اولدوز سایاراق/ گؤزله‌میشم هر/ گئجه یاری (5+5+4)

گئج گلمه‌ده‌دیر/ یار یئنه اولموش/ گئجه یاری

گؤزلر آسیلی/ یوخ نه قارالتی/ نه‌ده بیر سس

باتمیش قولاغیم/ گؤر نه دوشورمکده‌دی داری.

 

بیر قوش آییغام!/ سؤیلیه‌رک گاهدا ایییلده‌ر،

گاهدان اونودا/ یئل دئیه لای- لای! هوش آپاری.[12]

 

همین اؤلچدن بیر باشقا اؤلمز منظومه‌سینده فایدالانیر. بو منظومه‌نین آدی «دؤینمه- سؤینمه» دیر. بو کیچیک حجملی و لاکین دولغون مضمونلو منظومه اوتایلی قارداشلاریمیزا خطاب یازیلمیشدیر:

بیر قرن‌ده قارداشدان/ اوزاقلاشماق اولورموش؟ (7+7)

قارداش دئیه بیر عؤمر/ سوراقلاشماق اولورموش؟

بیر دنده‌ بو قارداشلا/ قوجاقلاشماق اولورموش،

دئینه، دومورول بورجونو دشمن ییخابیلمز،

قارداش نه‌قده‌ر یادلاشا یاددان چیخابیلمز.[13]

 

« اون دؤردلک» اؤلچدن سونرا، شهریارین ایشلتدیگی اوزون اؤلچلردن بیریسی‌ده «اون بئشلیک اؤلچسودور:

وطندن آیری دوشن/ ائولادیم قاییت وطنه (8+7)

قاییت کی گؤز یولا تیکمیش آنان قاییتدی سنه.

آتان سنی ایتیریب/ آختاریب یئنه ‌تاپدی

دئییر بالا ساییق اول/ تاپدیغین ایتیرمه یئنه.[14]

 

شعریمیزین قیسّا اؤلچلریندن ایسه، چوخ آز ایشلنن اون هجالی اؤلچنده ایشله‌دیر:

قوی بو انقلاب/ سئل کیمی آخسین (5+5)

گؤی گورولداسین/ ایلدیریم شاخسین

مستضعفلر قوی/ حقّه چاتارکن

اسلام بایراغین/ داغلارا تاخسین.

 

مظلومون آهی/ قوی الا و چکیب

ظلم ریشه‌دن/ یاندیریب یاخسین

آللاه سوفره‌سی/ آچیق اولورمو

بیر عدّه یئسین/ بیر عدّه باخسین؟[15]

 

ان یایغین اؤلچ اولان «گرایلی» اؤلچسنده شهریار، داها عاطفی و دویغولو مضمونلار ایشلتمیشدیر:

خان ننه/ هایاندا قالدین، (4+4)

بئله باشیوا/ دولانیم!

نوجه من سنی/ ایتیردیم،

دا سنین تایین تاپیلماز.[16]

 

تانینمیش «یالان دنیا» شعری‌ده گرایلی اؤلچسنده یازیلمیشدیر:

سنین بهره‌ن/ یئیه‌ن کیمدیر (4+4)

کیمینکی سن/ یییه‌ن کیمدیر؟

سنه دوغرو/ دئین کیمدیر

یالان دنیا/ یالان دنیا.[17]

 

یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیمی، شهریار هر اؤلچدن چوخ «قوشما» آدی ایله مشهور اولان «اونه بیر هجالی» اؤلچدن یارارلانمیشدیر. بو اؤلچنن شعر تاریخیمیزده او قده‌ر اهمیتی اولموشدور که اونا اون بئش عدده یاخین یئرلی آهنگ بسته‌لنمیشدیر. «اهل حق» طایفالاری‌نین بیر چوخ ایلاهیلری بو اؤلچده یازیلمیشدیر. بایرک قوشچو اوغلو، یونس امره، شاه اساعیل ختایی[18] و باشقا ایلاهی قوشان شاعرلر، همین اؤلچن سئچمیشلر. بوتون عاشیقلار همین اؤلچده اؤز اوستادنامه و شعرلرینی یازمیشلار. بؤیک منظوم رومانلار یئنه‌ده همین اؤلچده یازیلمیشدیر.[19]

مرحوم ب. ق. سهند، «سازیمین سؤز»نون ایلک منظومه‌سی‌نین ائوه قوشغوسونو همین اؤلچده یازمیشدیر....

شهریار ایسه، حتی «نوحه»لرینی‌ده اون بیر هجالی اؤلچده قلمه آلیر:

حسینین نوحه‌سین/ دلریش یازاندا، (6+5)

مسلمان سهلدیر کی/ کافر آغلار.

کور اولموش گؤزلرین/ قان دوتدو شمرین،

که گؤرسن اؤز الینده/ خنجر آغلار.[20]

 

و یا « هلال محرم» نوحه‌سینی نظره آلاق:

محرم‌دیر، خانیم/ زینب عزاسی، (6+5)

بیزی سسلیر/ حسینین کربلاسی.

یولو باغلی قالیب/ دشمن الینده،

داها زواری‌نین/ یوخ سس- صداسی.

بوگن کرب و کربلا/ ویران اولوبدور،

حسین اؤز قانینا/ غلطان اولوبدور.[21]

 

بو اؤلچ اوچون شهریار شهرینده بیر چوخ مثاللار تاپماق اولار. البته ‌او دئدیگیمیز کیمی، بو اؤلچنن هم یوخاری ساییلی و هم‌ده آشاغی ساییلاری اؤلچلری‌ده شعرلرینده دؤنه- دؤنه ایشلتمیشدیر- بورادا اونون «بایاتی» اؤلچسوندن فایدالانماسینی‌‌دا خاطیرلاتمالیییق:

دنیا عوض/ دگیشدی، (4+3)

هئیوا وئرن/ نارآلی (= آلار).

آلما منیم/ قلبیمده

گئنین یئری/ دارالی.[22]

 

بئله‌لیکله بیر داها قئید ائتمه‌لی‌ییک کی شهریار آذربایجان دیلینده یازدیغی شعرلرده، عروض اؤلچلریندن داها چوخ، هجا اؤلچلرینی منیمسه‌میش و بول – بول اونلاری ایشلتمیشدیر. بو، اونون دیلیمزین اؤز قاینار بولاغیندان و اؤز گوجوندن یارالانما اینانجیندان گلیب چیخیرمیش. شهریار، ترکجه سؤز خزینه‌سی و گوجونه اینانان الهاملی بیر شاعر ایدی. او دیلیمیزده باشقا دیللردن آلینما سؤزلر، آلینما قایدا- قانونلارین سرحدسیز و اؤز باشینا ایشلتمگینه قارشی چیخان بیر شاعر ایدی.