شهر سوخته و رازهاي باقيمانده بسيار

 مقدمه

شهر سوخته در ۵۵کیلومتری شهر زابل است. تمدن شهر سوخته یکی ازشگفتی های دنیای باستان است. بر اساسکشفیاتی که در طی سال های متمادی در شهر سوخته انجام گرفته، می توان گفت که این شهرمهمترین مرکز استقرار و در حقیقت پایتخت منطقه در دوران مفرغ است. برای اولین باراورل اشتاین باستان شناس انگلیسی نام شهر سوخته را ذکر کرده است. گروه باستانشناسان وابسته به موسسه فرهنگی ایزمئو (موسسه ایتالیایی مطالعات خاورمیانه و خاوردور) در سال ۱۹۶۷به سرپرستی پرفسور توژی با همکاری مرکز باستان شناسی ایران درمحوطه باستانی شهر سوخته کار خود را آغاز کردند و بعد از انقلاب در سال ۱۳۷۴دورجدید کاوش به سرپرستی دکتر سید صادق سید سجادی آغاز گردید.

کلنل بيت،يکي ازمأموران نظامي بريتانيا از نخستين کساني است که در دوره قاجار و پس از بازديد از سيستان به اين محوطه اشاره کرده و نخستين کسي است که در خاطراتش اين محوطه را شهر سوخته ناميده و آثارباقيمانده از آتش سوزي را ديده است. پس از او سر اورل اشتين با بازديد از اين محوطه در اوايل سده حاضر، اطلاعات مفيدي در خصوص اين محوطه بيان کرده است. بعد از او شهر سوخته توسط باستان شناسان ايتاليايي به سرپرستي مارتيسوتوزي از سال 1346 تا 1357 مورد بررسي و کاوش قرار گرفت. اين شهر يکي از آثار تاريخي استان سيستان و بلوچستان به شمار مي آيد.

برمبناي يافته هاي باستان شناسان ،شهر سوخته 151 هکتار وسعت دارد و بقاياي آن نشان مي دهد که اين شهر داراي پنج بخش مسکوني واقع در شمال شرقي شهر سوخته ،بخشهاي مرکزي ،منطقه صنعتي، بناهاي يادماني وگورستان است که به صورت تپه هاي متوالي و چسبيده به هم واقع شده اند. هشتاد هکتارشهر سوخته بخش مسکوني بوده است . تحقيقات نشان داده است اين محوطه برخلاف اکنون که محيط زيست کاملاً بياباني دارد وفقط درختان گز در آنجا ديده مي شود،در پنج هزار سال قبل از ميلاد منطقه اي سبز و خرم با پوشش گياهي متنوع و بسيار مطلوب بوده و درختان بيد مجنون ، افرا و سپيدار در آنجا فراوان وجود داشته است. درآن دوران نيز اين منطقه بسيار گرم بوده ، اما آب رودخانه هيرمند وشعباتش به خوبي زمينهاي کشاورزي شهر سوخته را سيراب مي کرده است. درياچه هامون در 3200 سال قبل از ميلاد درياچه اي بزرگ و پرآب بوده و رودها و شاخه هاي قوي از آن منشعب مي شده و در اطراف آن نيزارهاي وسيعي وجود داشته است. در بررسيهاي منطقه اي در اطراف شهر سوخته بستر رودخانه هاي مختلف و آبراه هايي پيدا شده که به مزارع کشاورزي شهر سوخته آب مي رسانده اند.

در اولين فصل کاوش در شهر سوخته کوچه هاو خانه هاي منظم، لوله کشي آب و فاضلاب با لوله هاي سفالي پيدا شد که نشان دهنده وجود برنامه ريزي شهري دراين شهراست.

نام اصلی شهر سوخته

در لوحه های سومری، فهرستی از شهرهایی که سومریان ، وارداتی ازآنها داشته اند ، به دست آمده است که در میان این شهرها ، از شهری به نام ارته نامبرده شده است . توصیفات این شهر منجر به آن شده است که باستان شناسان ارته سومری راهمان شهر سوخته بدانند . اما این موضوع برای عده ای از باستان شناسان پذیرفته نیست. به همین دلیل ، تعیین نام اصلی شهرسوخته هنوز ممکن نیست.

منطقه گورستان

از سال 1376 تا 1383 تعداد 14 گمانه به مساحت تقريبي 2300 متر مربع در گورستان شهر، حفاري شده ودر نتيجه 310 گور کشف شده است. طي کاوشهاي به عمل آمده توسط باستانشناسان،برخي از مردم شهر سوخته را با لباس و پارچه کفني دفن مي کرده اند. درتعدادي از قبرها، آثار پارچه بر روي بدن اجساد مردگان ديده مي شود. پارچه ها به سه شکل مختلف در قبرها ديده مي شود. به صورت کفن، که مرده ها را درآن مي پيچيده اند. به شکل لباس زيرانداز و روانداز. کف قبر فرش شده و مرده را با لباس در آن مي گذاشتند. اشياء سفالي اصلي ترين موادي هستند که تقريبا در همه قبرها وجود دارند. در کنار اين دسته از اشياء هداياي ديگري ساخته شده از سنگ، چوب و پارچه نيز در قبور ديده مي شود.

ویژگی های معماری و شهرسازی شهر سوخته

مهمترین آثار معماری مکشوف در شهر سوخته خانه های موسوم بهپلکانی و بنای کاخ سوخته است. وضع کلی معماری به شرح زیر است:

هر واحد ساختمانی از یک قسمت مستطیل درست شده که ۵تا ۶اتاقدارد و حدود ۱۵۰تا ۱۶۰متر زیر بنا داشته است و منازل در مجتمع های ۴و یا ۶خانهای است. مصالح اصلی به کار رفته در آن خشت های خام منظم گلی است که ابعاد این خشتها ۱۰، ۲۰، ۴۰سانتی متر است. سقف خانه ها معمولاً صاف بوده و از حصیر برای پوشش آنها استفاده شده است. گرمای اتاق ها به وسیله یک اجاق مرکزی تأمین می شده است. ایناجاق ها بیشتر چهارگوش و به صورت مربع ساخته شده اند بافت شهر سوخته در آن بخش کهکاوش صورت گرفته چنان است که سه خیابان اصلی، مجموعه بلوک ها و محله های شهر را بههم ارتباط می دهند. خانه ها در دو سوی خیابان هایی با عرض ۵/۳متر واقع بوده اند. یکی از خیابان ها در پایان به یک میدان چهارضلعی ختم می شده است.

ویژگی های طبیعی شهر سوخته

مساحت کلی تپه شهر سوخته حدود ۱۵۲هکتار است که در یک برآمدگیبین دریاچه هامون و رود هیرمند بنا شده است و ارتفاع متوسط آن از سطح زمین هایاطراف ۱۲متر و بلندترین نقطه آن ۱۸متر ارتفاع دارد. تپه های شهر سوخته به چهارمنطقه متمایز تقسیم می شوند:

الف) منطقه مرکزی با وسعت ۲۰هکتار

ب) منطقه مسکونی شرق با وسعت ۱۶هکتار

ج) قسمت شمال شرقی یا منطقه صنعتی شهر سوخته

د) قسمت جنوب غربی شامل قبرستان با مساحتی بالغ بر ۲۰تا ۲۵هکتار

انحراف رودخانه هیرمند از مسیر بستر خود هنگام طغیان و بالاآمدن مداوم نمک بر قشر سطحی زمین که همچون ساروجی از تخریب آثار و اشیاء جلوگیریکرده از مهمترین علل سالم ماندن آثار و بقایاء شهر سوخته است.

صنعت مشاغل

شهر سوخته مرکز بسياري از فعاليتهاي صنعتي و هنري بوده ، در فصل ششم کاوش در شهر سوخته نمونه هاي جالب و بديعي از زيورآلات به دست آمد. در جريان حفاريهاي فصلهاي گذشته در شهر سوخته مشخص شد که با توجه به صنعتي بودن شهرسوخته و وجود کارگاه هاي صنعتي ساخت سفال در اين منطقه ، ساکنان از درختان موجود در طبيعت محوطه براي سوخت استفاده مي کرده اند. شهر سوخته مرکز بسياري از فعاليتهاي صنعتي و هنري بوده است....

باستان شناسان با يافتن مهره ها و گردنبندهايي از لاجورد و طلا دريک گور درباره روشهاي ساخت ورقه ها و مفتولهاي طلايي به تحقيق پرداختند و دريافتند صنعتگران شهر با ابزار بسيار ابتدايي ابتدا صفحه هاي طلايي بسيار نازک به قطر کمتر از يک ميلي متر تهيه کرده و بعد آنها را به شکل لوله هاي استوانه اي در مي آوردند و پس از اتصال دو سوي ورقه ها به يکديگر مهره هاي سنگ لاجورد را در ميان آن قرار مي دادند.درشهر سوخته انواع سفالينه ها و ظروف سنگي،معرق کاري، انواع پارچه و حصير يافت شده که معرف وجود چندين نوع صنعت،به ويژه صنعت پيشرفته پارچه بافي در آنجا است.تاکنون چند نوع بافت پارچه يکرنگ و چند رنگ و قلاب ماهيگيري در شهر سوخته به دست آمده و مشخص شده مردان اين شهر با استفاده از نيزارهاي باتلاقهاي اطراف هامون سبد و حصير مي بافتند و از اين ني ها براي درست کردن سقف هم استفاده مي کردند. صيد ماهي و بافت تورهاي ماهيگيري نيز از ديگر مشاغل مردمان شهر سوخته بوده است. شهر سوخته بدون شک جزو شهرهاي بسيار پيشرفته زمان خود بوده است. اين نکته نه تنها در بقاياي آثار معماري و کارهاي ظريف دستي و صنعتي ديده مي شود بلکه در سازماندهي اجتماعي شهر نيز ديده مي شود.

شهر سوخته داراي تشکيلات منظم و مرتبي بوده است. آثار باقي مانده نشان دهنده اين امر است که اين شهر طي هزاره سوم پيش از ميلاد، داراي يک نظام مرتب و منظم آبرساني، تخليه فاضلاب و دانش پزشکي بوده تا آن حد که پزشکان اين شهر نه تنها از علومي چون شکسته بندي آگاه بوده اند بلکه مي توانسته اند به اجراي اعمال شگفت انگيز جراحي مغز دست بزنند. از سوي ديگر پيدا شدن تنها لوح نوشته آغاز دوران ايلامي اين شهر، همراه با آثار مهرها، نشان از ارتباطات تجاري و کنترل اقتصادي منطقه از سوي اين جامعه دارد.

شگفتی های شهر سوخته

تنها، مسأله وسعت نیست که شهر سوخته را به یکی از بزرگترینشهرهای باستانی ایران و خاورمیانه تبدیل کرده است. بلکه یافته های متنوع آن باعثتعجب باستان شناسان گردیده است. برای نمونه به مثال های زیر توجه کنید:

۱-  اولین جراحی مغز در ۴۸۰۰سال پیش در شهر سوخته انجام شدهاست.

۲-ساکنان شهر سوخته کفش تولید می کرده اند و صنعت کفاشی داشتهاند.

۳- کهن ترین انیمیشن ( جان بخشی ) و تصویر متحرک در شهر سوختهیافت شده است که در این انیمیشن بزی به یک بوته گیاه نگاه می کند و از آن بالا میرود.

۴-برای اولین بار در ۳۰۰۰ق. م شتر در شهر سوخته مورد استفادهقرار گرفته است.

۵-یک خط کش چوبی باستانی با دقت نیم میلی متر در شهر سوختهیافت شده است.

چشم مصنوعي در شهر سوخته

براي نخستين بار در شهر سوخته يک چشم مصنوعي متعلق به 4800 سال پيش کشف شد. به نقل از روابط عمومي پژوهشگاه سازمان ميراث فرهنگي، سيد منصور سيد سجادي سرپرست گروه باستان شناسي شهر سوخته با اعلام اين مطلب گفت: اين چشم متعلق به زني تنومند 32 تا 36 ساله است که در منطقه گورستان مدفون بوده است. وي با اشاره به مطالعات اوليه که بيانگر وجود آثار آبسه در زير طاق ابرو است، افزود: به علت طول زمان زيادي که بخش زيرين چشم مصنوعي با پلک در تماس بوده آثار ارگانيکي پلک چشم در روي آن قابل رويت است. سجادي در خصوص جنس چشم مصنوعي اظهار داشت: جنس و ماده چشم ياد شده هنوز مشخص نيست و تشخيص آن به آزمايشهاي بعدي موکول شده اما به نظر مي رسد در ساخت اين چشم از قيرطبيعي که با نوعي چربي جانوري مخلوط شده ،استفاده شده است.سرپرست هيئت باستانشناسي شهر سوخته خاطر نشان کرد: در روي اين چشم مصنوعي ريزترين مويرگ هاي داخل چشم توسط مفتول هاي طلايي به قطرکمتر از نيم ميلي متر طراحي شده و تعدادي خطوط موازي که تقريباً يک لوزي را تشکيل مي دهند در پيرامون مردمک ديده مي شود و از دو سوراخ جانبي واقع در دو سوي اين چشم مصنوعي جهت نگهداري و اتصال آن به حدقه چشم استفاده مي شده است.

نخستين تصوير متحرک جهان

پنج هزار سال پيش در«شهر سوخته»، هنرمندي نقاش،روي يک جام سفالين طرحي از يک «بز» را نقاشي کرد. او در يک نظر داشت که نقش بز را در اطراف دهانه جام تکرار کند،اما وقتي شروع به کار کرد، توانست در 5 حرکت ، بزي را طراحي کند که به سمت درختي حرکت کرده وبرگ آن را مي خورد. اين اولين باري بود که در جهان باستان، «تصوير متحرک» پا به عرصه حيات گذاشت.

سفالها در جهان باستان ،نقش «بوم» را براي نقاشان وهنرمندان زمان خود ايفا مي کردند. آنها با نقاشي روي سفالهاي گوناگون،ازاعتقادات و محيط اطراف خود به ويژه طبيعت پيرامون،به عنوان نماد استفاده مي کردند. درسفالهاي «شهر سوخته» که از متمدن ترين و پيشرفته ترين تمدنهاي باستاني در پنج هزار سال پيش است، نقش بز و ماهي بيش از هر نقش ديگري ديده مي شود. بز و ماهي ،دو حيواني هستند که در اين منطقه بيش از هرحيواني از آنان استفاده مي شد و ساکنان شهر سوخته را به ادامه حيات اجتماعي خود اميدوار مي کرد.

کشف اين سفال، با نقاشي متحرک ثبت شده روي آن،درميان سفالهاي اين منطقه نيز بي مانند بوده است. اين نقاشي، حرکت تصاوير را در کوتاهترين زمان ممکن روي جامي که قطر دهانه آن 8 سانتي متر است ،نشان مي دهد. در ديگر سفالهاي يافت شده در شهر سوخته، نقش متفاوتي ديده مي شود که گاهي تکرار شده اند .اما حرکتي در آنها ديده نمي شود.
ازنگاه باستانشناسان،اين کشف نشان دهنده آن است که مردمان شهر سوخته بسيار باهوش،هنرمند و در زمان خود پيشرو بوده اند.

اعتقادات مذهبی مردم شهر سوخته

بر اساس آنچه در گورها پیدا شده است، آن ها به زندگی بعد از مرگاعتقاد داشته اند اما پی به وجود خدای واحد و یکتا نبرده بودند و این طبیعی است. آنها عناصر طبیعت را هم نمی پرستیدند. گاو را ستایش می کردند و نور را هم به اعتباریمی ستودند آنها جهت صورت و چشمان مرده را به سمت خورشید قرار می دادند.