سیاسی یؤنه تیم بیچیملری

سیاسی یؤنه‌تیم(1)‌ بیچیم‌لری (2)

۱- باسقی‌چی(3) یؤنه‌تیم‌لر

یاساما(4)، یوروتمه(5)، یارقی(6) بیر کیمسه‌نین یا بیر قوُروُپوُن اَلینده‌دیر. اؤزگورلوک‌لرین قیسیدلاندیغی(7) یؤنه‌تیم بیچیمی‌دیر. حقوق قوُرال‌لاریندان اوُزاق بیر یؤنه‌تیم‌دیر. یؤنه‌تیمی اَلشدیرمک(8) ممکن دئییل‌دیر. مخالفت (پارتییاسی) یوخدوُر. بلیرلی بیر ایدئولوژی‌یه دایانیر. سئچمه و سئچیلمه حاققی یوخدوُر یا قیسیدلانمیش‌دیر. دوشونجه، دین و وجدان اؤزگورلوگوندن سؤز ائتمک اولاناقسیزدیر.(9)

۱-۱- مونارشی

ایقتیدارینی تک بیر کیمسه‌نین اَلینده اولدوُغوُ یؤنه‌تیم بیچیمی‌دیر. مونارشی سیستئمینده، دؤولت باشقانی (شاه، خاقان) بو یئتکی‌سینی یاشامی بویوُنجا اَلینده بوُلوُندوُروُر. وراثت سیستئمی واردیر. شاهلیق، امپراتوُرلوُق بو نؤوع‌دن‌دیرلر.

۱-۱-۱- موطلق مونارشی

دؤولتین تک بیر کیمسه‌نین طرفیندن هئچ بیر سینیرلامایا(10) باغلی اولمایاراق؛ یؤنه‌تیلدییی رژیم تورودور. مرکزی شاهلیق آنلامینا یا دا پادشاهین تک اَلدن اؤز قرارلاری‌ایله یؤنه‌تیمینه دئییلیر. مثلاً: روم و عثمانلی امپراتورلوغو.

۱-۱-۲- مشروطی مونارشی

۱۸-اینجی یوز ایلین آوروُپادا جریان ائدن توپلوُمسال و سیاسال گلیشین سونوُجوُ دوغموُش‌دوُر. بو مونارشی تیپینده حکم‌دارین یئتکی‌لری، یازیلی بیر آنایاساایله تانیملانمیش و سینیرلانمیش‌دیر. مثلاً: ۱۸۷۶-دا عثمانلی دولتی.

بو مونارشی گئنل‌لیک‌له پارلمان‌لی‌دیر و دئموکراسییه یاخین اولا بیلیر. شاه، دؤولتین سیمگه‌سی اولاراق قالیر؛ آنجاق یوروتمه یئتکی‌سینی بیر حوکومته بوراخیر. حوکومت‌ده خالق طرفیندن سئچیلمیش بیر میللت مجلیسینین قرارلارینا باش‌اَیمه‌یه مجبوردوُر. مثلاً: هلند، دانمارک، ژاپن، سوئد و بلژیک کیمی.

۱-۲- اُلیگارشی

ایقتیدارین بیر قوُروُپوُن یا بیر زومره‌نین اَلینده اولدوُغوُ یؤنه‌تیم بیچیمی‌دیر. بو زومره سویلوُ و زنگین کیشی‌لردن اولوُشوُرسا؛ «آریستوکراسی» آدلاندیریلیر. آریستوکراسی یؤنه‌تیمنین سوی‌لارین یا دا دین آدام‌لاری‌نین اَلینده بولوُندوُغوُ بیر سیستئم‌دیر.

۱-۳- تئوکراسی

دینی اوُتوُریته اورقانلاری، سیاسی اوُتوُریته اوُرقانلاری یئرینه دؤولت ایداره‌سینی اَلده توتدوغو دؤولت بیچیمی‌دیر. یعنی دؤولت ایشله‌ر‌یندن بیر تور روحانی (رهبانی) صینیفی‌نین سوروُملوُ اولدوُغوُ و دولت ایشلری‌نین دینی تَمَل‌لره دایاندیریلما یا چالیشدیغی سیستئم‌دیر. مثلاً: واتیکان و عربستان کیمی.

۱-۴- توتالیتاریزم

سیاسال گوجون و اؤنملی یئتکی‌لرین تک بیر کیمسه‌نین، تک بیر پارتی‌ یا دا عسکری بیر قوُروُپوُن اَلینده اولدوُغوُ، دئموکراتیک اولمایان بیر بیچیمده، دؤولت‌چیلیک‌له و سیخان بیر دئنه‌تیم رژیم‌لریله یؤنه‌تیلدییی آخیم اویقوُلامادیر. مثلاً: فاشیزم، کمونیزم و میلیتاریزم کیمی.

۲- دئموکراتیک (حریت‌چی) یؤنه‌تیم‌لر

اینسان حاق و اؤزگورلوک‌لری‌نین گئرچک‌له‌شدیریلمه‌سینی آماجلار. تَمَل اؤزه‌ل‌لییی قوُووت‌لر آیریلیغی‌دیر (تفکیک قوا). یاساما، یوروتمه و یارقی دئنه‌تیم‌لری واردیر. کیمسه‌ و توپلوُمسال گلیشمه‌نین قایناغی اؤزگورلوک‌دور. حقوق قوُرال‌لاری توپلوُمسال عدالتین  و یؤنه‌تیمین تَمَلی‌دیر. یؤنه‌تیم‌لر سئچیم‌له ایش باشینا گلیر. یؤنه‌تیم‌لری اَلشدیرمک و دئنه‌تله‌مک ممکن‌دور. دوشونجه، دین و وجدان اؤزگورلویو واردیر. چوخ پارتییالی سیستئم و سئچیم‌لر دئموکراتیک یؤنه‌تیم‌لرین واز کئچیلینمز عنصرلاری‌دیر.

۲-۱- دوغروُدان دئموکراسی

خالق یؤنه‌تیم‌ده کسین سؤز صاحیبی‌دیر. خالق، گره‌ک‌دییینده اویقوُن بیر یئرده توپلاناراق؛ یؤنه‌تیم‌له ایلگیلی دوغروُدان دوغروُیا قرارلار آلیر. داها اؤنجه آلینان قرارلاری ده‌ییشدیریر ایسه یاسالار یارادیر. دوغروُدان دئموکراسی‌ده دؤولت اوچون گره‌کلی اولان بوتون قرارلار، خالق طرفیندن آراج‌سیز و تمثیل‌چی‌سیز اولاراق بالذات آلینیرلار.

۲-۲- تمثیل دئموکراسی

تمثیل دئموکراسی‌ده خالقین سئچدییی تمثیل‌چی‌لر یؤنه‌تیم‌ده سؤز صاحیبی‌دیر. هر زامان چوخ سایدا اینسانین بیر آرایا گلمه‌سی‌ چتین‌ و بیر قرار آلماسی‌دا چتین‌دیر. خالق، اؤز سئچه‌نکلرینه قرار وئرمک اوزره تمثیل‌چی‌لرینی سئچر و قرارلاری بو تمثیل‌چی‌لر آلیر.

۲-۳-  یاری دوغروُدان دئموکراسی

تمثیلی دئموکراسی‌ایله دوغروُدان دئموکراسی‌نین بیر بیرله‌شیمی‌دیر. هئگئمونلوُغوُن قوللانیلما‌سینین خالق‌ایله تمثیل‌چی‌لری آراسیندا پایلاشدیریلدیغی دئموکراسی تیپی‌دیر.

یاری دوغروُدان دئموکراسی‌ده هئگئمونلوُغوُن قوُللانیمی اساساً خالقین سئچدییی تمثیل‌چی‌لره وئریلمیشدیر. آنجاق بعضی دوُروُم‌لاردا (یؤنه‌تیم‌له ایلگیلی اؤنملی قرارلاردا و یا یاشامسال بیر قونوُدا) خالقین قراری آرانیر(11) و خالق اویلاماسی یا دا رئفراندوُم کیمی آراجلارا باش ووُروُلوُر و بئله‌جه سئچمن‌لرده هئگئمونلوُغوُن   قوُللانیلماسینا دوغروُدان دوغروُیا قاتیلیرلار. یاری دوغروُدان دئموکراسی، خالقین  قوُللانیلماسینا زامان دوغروُدان دوغروُیا قاتیلا بیلدییی بیر تمثیل دئموکراسی‌دیر.

**********

1- یؤنه‌تیم = حاکمیت، حکومت.

2- بیچیم = نمونه، نوع، چگونگی.

3- باسقی‌چی = سرکوبگر.

4- یاساما = قانونگذاری.

5- یوروتمه = راهبری – رهبری – هدایت.

6- یارقی = پشتیبانی – حمایت.

7- قیسیدلاندیرماق = محدود کردن .

8- الشدیرمک = تنقید کردن.

9- اولاناقسیز  = ناممکن.

10- سینیرلاماق = مرزبندی .

11- آرانماق = آریندیرماق = انتخاب کردن – برگزیدن.