زبان آذری

کسروی در این کتاب برای اولین بار این نظریه را مطرح کرد که زبان منطقه آذربایجان تا چند سده پیش (قبل از رایج‌شدن ترکی) زبانی از خانواده زبان‌های ایرانی بوده‌است. وی با توجه به قرائن تاریخی نام این زبان را آذری گذاشت. این کتاب باعث شهرت کسروی در حلقه‌هایایران‌شناسی شد و وی به عضویت محافل علمی خارج از کشور در آمد. نسخه اول کتاب و به تبع آن پردازش نظریه تنها با توجه به قراین تاریخی بود. بعدها کسروی مطالعاتی در زبان‌شناسی انجام داد و در ویرایش‌های آتی کتاب به این نظریه با توجه به پایه‌های زبان‌شناختی نیز پرداخت.

پژوهش کسروی برانگیزنده پژوهشگران شد تا در نقاط مختلف آذربایجان به جستجوی بقایای آن زبان تاریخی بپردازند و نمونه‌هایی دیگر از این زبان بیابند. این کتاب جنجال داخلی زیادی در میان برخی گروه‌ها برانگیخت و هنوز هم نظریه کسروی مخالفانی دارد. لیکن این نظریه مورد قبول ایران‌شناسان و زبان‌شناسان واقع است و همانطور که والتر هنینگ گفته‌است تشکیک جدی‌ای بر آن وارد نیست.∗

آثار تاریخی کسروی توسط دیگر دانش‌پژوهان به رسمیت شناخته شده است[۱]. ولادمیر مینورسکی در مورد کسروی می‌گوید:

کسروی روح تاریخنگار راستگو را داراست. او در جزئیات دقیق و در ارائه شفاف است[۲]