مردان نمکی زنجان خواهشا مطالعه کنید

معدن چهرآباد زنجان یکی از شگفت انگیزترین معدن های جهان است؛ این معدن اسرار مردان چند هزار ساله ای را در دلش پنهان کرده مردان نمکی زنجان از زمان کشفشان به مرکز توجه باستان شناسان و تاریخ شناسان تبدیل شده اند؛ خبرهای داغ درباره آنها هر از چندگاهی نه تنها به تیتر رسانه های داخلی تبدیل می شود که انعکاس جهانی هم پیدا می کند؛ آنها نام ایران را در تحقیقات باستان شناسانه در سطح دنیا مطرح کرده اند. با اینکه چندین سال از کشف اولین مرد نمکی می گذرد اما هنوز تحقیقات برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر درباره آنها ادامه دارد. در این مدت کارشناسان توانسته اند شش مرد نمکی را که هر کدامشان دنیایی پر از رمز و راز هستند از زیر خروارها نمک بیرون بکشند. نتیجه تحقیقاتی که در داخل و خارج از کشور روی اجساد مردان نمکی انجام شد خیلی ها را متعجب کرده است. این اجساد 1700 ساله در معدن نمک چهرآباد به حدی سالم باقی مانده بودند که بعد از کشف، هنوز بعضی از قسمت های بدنشان نرم بود. برای اینکه با اسرار مردان نمکی بیشتر آشنا شویم سراغ ابوالفضل عالی- مدیر موزه باستان شناسی زنجان و سرپرست هیأت کاوش باستان شناسی معدن نمک چهرآباد- رفتیم؛ کسی که قرار است به همراه تیم ویژه ای از کارشناسان زبده ایرانی و آلمانی بررسی های جدیدی را روی معدن چهرآباد انجام دهد. معدن چهرآباد در 70 کیلومتری غرب زنجان قرار دارد و در حال حاضر کارشناسان میراث فرهنگی زنجان حساسیت خاصی نسبت به آن پیدا کرده اند چرا که احتمال می دهند اسرار چندین مرد نمکی دیگر آنجا نهفته باشد. سال 72 زمانی که کارگران معدن در حال استخراج سنگ نمک بودند با یک جسد چند هزار ساله مواجه شدند. از آن زمان تا به امروز در جریان کاوش ها و حفاری هایی که در این معدن نمک شده جسد شش مرد نمکی به دست آمده.

نمکی چکمه پوش

« هفت سال پیش کارم را در سازمان میراث فرهنگی شروع کردم آن موقع دانشجوی باستان شناسی بودم و در مورد مردان نمکی فقط این را می دانستم که زمستان 72 معدن کاران معدن چهرآباد در حالی که داشتند با وسایل مکانیکی از معدن، سنگ نمک استخراج می کردند، با یک نیم تنه انسان که ساق پایش درون یک چکمه چرمی بود و ریش و موی سفید داشت رو به رو شدند و جسد مرد نمکی بعد از آن به موزه باستان تهران منتقل شد.» اینها را ابوالفضل عالی می گوید؛ او حالا مدیر موزه باستان شناسی زنجان و سرپرست هیأت کاوش باستان شناسی معدن نمک چهرآباد است. زمان کشف مرد نمکی، معدنکاران در بخش جنوب غربی معدن مشغول کار بودند، نمک های این معدن، در بخش خوراکی و صنعت کاربرد دارد. به گفته مدیر موزه باستان شناسی زنجان تا سال 72 در معدن چهرآباد استخراج نمک به صورت دستی و با روش های کاملاً سنتی انجام می شد تا اینکه در این سال سازمان صنایع و معادن، امتیاز معدن چهرآباد را به یک شرکت خصوصی واگذار کرد و کارگران هم از همان موقع شروع کردند به بهره برداری نمک با وسایل مکانیکی؛ « لودر، بلدوزر، بیل مکانیکی و چاشنی های انفجاری از وسایلی بودند که کارگران با استفاده از آنها سنگ نمک استخراج می کردند و با همین ابزار آلات بود که توانستند جسد انسانی را در معدن نمک پیدا کنند. البته ما و مردان نمکی خیلی خوش شانش بودیم که اجساد آنها هنگام بهره برداری از معدن نابود نشد.»

شاهزاده در آزمایشگاه

بعد از اینکه مرد نمکی شماره یک پیدا و به تهران منتقل شد کارشناسان آزمایش هایشان را روی این مومیایی طبیعی شروع کردند آنها سعی کردند با بررسی های زیاد به حقایقی از چند صد سال پیش دست پیدا کنند؛ « آزمایش کربن 14 یکی از چندین آزمایش هایی بود که روی اولین مرد نمکی انجام شد. کربن 14 روشی است که با آن قدمت و سن و سال مومیایی مشخص می شود. با این آزمایش کارشناسان متوجه شدند مرد نمکی شماره یک به 1700 سال پیش تعلق دارد یعنی اواخر دوران اشکانی و اوایل دوران ساسانی.» اما کارشناسان به همین راحتی دست از سر مرد برنداشتند. آنها با انجام آزمایش های دیگری بر روی سلول های موی سر مرد نمکی به گروه خونی و سن او هنگام مرگ پی بردند. آزمایش ها نشان می داد مرد نمکی هنگام مرگ 40-45 ساله بوده؛ حتی گوشواره طلا و چکمه ای که مرد نمکی به پا داشت، نشان می داد که او یک کارگر ساده نبوده و جزء اشراف زاده های زمان خودش بوده. علاوه بر اینها در زمان کشف مومیایی سه قبضه چاقو، شلوارک، شیء نقره ای، قلاب سنگ، چند قطعه طناب چرمی، سنگ ساب، یک عدد گردو، قطعات سفالی و چند تکه پارچه همراهش کشف شد. این اشیاء به خوبی نشان می داد مرد نمکی کارگر معدن نبوده است. کارشناسان باستان شناسی طبق این شواهد احتمال می دهند جسد کشف شده متعلق به یک شاهزاده یا فردی صاحب منصب بوده که در معدن کشته شده است؛ « احتمال قوی این بود که مرد نمکی در معدن کشته شده است همین مسأله باعث شد که باستان شناسان تصور کنند که جسد به دست آمده تنها جسد مدفون شده در معدن نمک باشد، به همین دلیل کار تحقیقاتی خاتمه پیدا کرد و کار استخراج سنگ نمک آغاز شد.» به این ترتیب کارگران معدن خیلی زود سر کارهایشان برگشتند و با وسایل مکانیکی کار استخراج را از سر گرفتند؛ این ماجرا باعث شد تونل های عمیق قدیمی که در قسمت جنوب غربی معدن وجود داشتند به کلی تخریب شوند.

تخریب آثار نمکی ها

به این ترتیب کار در معدن نمک چهرآباد به روال سابق برگشت و معدنکاران شروع به استخراج سنگ نمک کردند. باستان شناسان هم با این تصور که شاهزاده نمکی تنها مرد مدفون در معدن بوده کاوش هایشان را متوقف کردند. سال 83 کار در معدن نمک مانند سابق در حال انجام بود که یک اتفاق دوباره نام معدن چهرآباد را سر زبان ها انداخت؛« کارگران هنگام کار با جسد دیگری رو به رو می شدند که مرد نمکی شماره دو لقب گرفت. جسد مرد نمکی شماره دو، یک اسکلت کامل بود که حتی بعضی از قسمت های بدنش بافت نرمشان را حفظ کرده بودند، در واقع این جسد به شکل کاملاً طبیعی مومیایی شده بود.» همراه جسد مرد نمکی شماره دو هم چند تکه طناب، چکش و سفال کشف شد. کارشناسان احتمال می دهند جسد مومیایی شماره دو بر اثر زلزله یا عدم رعایت مسائل ایمنی زیر آوار مانده و در میان معدن مدفون شده است؛ « در همان سال معدنکاران خبر دادند که جسد سومی را هم پیدا کرده اند اما متأسفانه در جریان بهره برداری از معدن ماشین های مکانیکی جسد را متلاشی کرده بودند برای همین وقتی ما به منطقه رسیدیم استخوان های مرد نمکی شماره سه را جمع کردیم و به سرعت به سازمان میراث فرهنگی منتقل کردیم.» بعد از کشف مرد نمکی شماره سه گروهی شش نفره از باستان شناسان به سرپرستی آقای عالی، کار حفاری در منطقه چهرآباد را شروع کردند.دیگر همه می دانستند که در معدن چهرآباد خبرهایی هست. پیدا شدن سه جسد نشان می داد که این معدن برای پیشینیان محل ذخیره نمک و درآمدزا بوده است. سال های 84-83 اوج کاوش باستان شناسان در معدن چهرآباد بود. آنها با وسایل خاصشان از پتک و قلم گرفته تا دیلم، چکش، بیل و کلنگ تحقیقاتشان را شروع کردند؛« سال 83 نتایج خیلی خوب بود. چرا که در این سال ها توانستیم بخش های زیادی از تونل های قدیمی معدن را پیدا کنیم.» البته نتایج حفاری به همین جا ختم نشد چرا که کاوشگران توانستند کامل ترین مومیایی را از دل معدن بیرون بیاورند و به مجموعه مردان نمکی که تا آن لحظه پیدا شده بودند اضافه کنند؛ « مرد نمکی شماره چهار یکی از سالم ترین مردان نمکی کشف شده در معدن چهرآباد است این مومیایی به دلیل وجود مواد ارگانیک و آلی در معدن خیلی سالم مانده به حدی که بافت های نرم بعضی از قسمت های صورتش هم باقی مانده است.»

نمکی شنل پوش

مرد نمکی شماره چهار، یک لباس بلند(بالا پوش) تنش بود، شلوار پشمی و کفش چرمی به پا داشت، یک شنل از جنس پوست روی شانه هایش داشت و یک چاقو به کمرش بسته بود و هنگام کشف دو کوزه کوچک زیر شکمش قرار گرفته بود. شاید نمکی شنل پوش به دنبال گنج بوده شاید هم قصد داشته کوزه ها را از سکه پر کند اما چیزی که واضح است این است که اجل به او مهلت نداده و مرد نمکی را از پا درآورده؛ « به جز مرد نمکی شماره یک که در سال 72 پیدا شد و آن را به تهران انتقال دادیم. بقیه مردان نمکی را به موزه باستان شناسی زنجان منتقل کردیم. مدتی بعد از پیدا شدن مرد نمکی شماره چهار، کاوشگران مرد نمکی شماره پنج را هم پیدا کردند.»مرد نمکی شماره پنج نسبت به دیگر مردان نمکی کشف شده در وضعیت نامناسبی قرار داشت؛ با کشف این مرد نمکی از سال 84 تا امسال حفاری ها در معدن چهرآباد متوقف شد. امسال سازمان میراث فرهنگی زنجان گروهی از باستان شناسان، گیاه شناسان و انسان شناسان متخصص ایرانی و آلمانی را دور هم جمع کرده تا حفاری معدن نمک چهرآباد زنجان را در نوبتی دیگر اما جدی تر و اصولی تر شروع کنند؛ « هر کاری متخصص خودش را می خواهد. ما در طول این سال ها غیر از مردان نمکی تکه های طناب، پارچه، پشم، الیاف گیاهی، چوب، هسته گیاه و میوه هایی مثل هندوانه، گردو، زردآلو، بلوط و ازگیل هم پیدا کردیم که هرکدام از این یافته ها متخصص خودش را می خواهد تا با آزمایش ها و بررسی ها مشخص شود که اشیاء کشف شده متعلق به چه دوره ای هستند و از کجا آمده اند.» در بررسی های مقدماتی کارشناسان دریافتند بلوط و ازگیل از میوه های زنجان نیستند و این احتمال می رود که شاید مردان نمکی از اهالی شهرهای دیگری بوده اند و برای کسب درآمد سر از معدن چهرآباد درآورده اند.

نمکی های غیر بومی در لندن

در حالی که کاوشگران میراث فرهنگی زنجان از سال 83 تحقیقاتشان را در خصوص مردان نمکی کلید زده بودند سال 85 تصمیم گرفته شد که نمونه ای از اجساد کشف شده را به دانشگاه آکسفورد لندن بفرستند تا آنجا با آزمایش های دقیق تری مانند آزمایش سال یابی کربن 14 قدمت و ارزش مردان نمکی مشخص شود؛ « بعد از اینکه نمونه هایی را به این دانشگاه فرستادیم در میان خیلی ها شایع شد که ما بخشی از این اجساد را به آن دانشگاه ارسال کرده ایم.» به گفته مدیر موزه باستان شناسی زنجان نمونه های ارسالی به دانشگاه آکسفورد چند گرم بیشتر نبوده و شامل چند تار مو، تکه کوچکی از بافت نرم بدن و تکه کوچکی از استخوان مومیایی ها بوده. مطالعاتی که در دانشگاه آکسفورد روی نمونه های مردان نمکی انجام گرفت در زمینه بهداشت و تغذیه آنها بود؛ « چون دانشگاه آکسفورد لندن یکی از پیشرفته ترین و مجهز ترین ابزارآلات آزمایشگاهی را در اختیار دارد تصمیم گرفته شد نمونه هایی را به این دانشگاه بفرستیم. نتایج هم همان طوری بود که می خواستیم.» در آزمایشگاه آکسفورد دکتر پولارد مسؤولیت بررسی بر روی مومیایی ها را بر عهده داشت. او در گزارشش اعلام کرد مردان نمکی از نظر بهداشتی سالم بوده و در وضعیت مناسبی به سر می بردند اما نکته جالب این تحقیقات نشان می داد مومیایی ها بومی منطقه نبوده اند و به نظر پولارد از منطقه دیگری برای بردن نمک به زنجان آمده بودند.

نمکی های ماهی خوار

بررسی های دکتر پولارد به همین جا ختم نشد. نتایج آنالیز موی مومیایی ها هم جالب بود؛ « به گفته پولارد دو نوع متفاوت پروتئین در موی مردان نمکی وجود داشته که یک بخش آن متعلق به مواد موجود در منطقه زنجان بوده و بخش دیگر مواد پروتئینی موجود در تارهای مو نشان می داد که مردان نمکی از موجودات دریایی برای سیر کردن شکمشان استفاده می کردند.» آنالیز موی مومیایی ها نشانگر این بود که مومیایی ها بخشی از سال را در جایی نزدیک دریا زندگی کرده اند شاید هم محل زندگی شان نزدیک دریا بوده البته پولارد احتمال دیگری هم داد؛ به اعتقاد او شاید این مومیایی ها از جایی نزدیک مازندران، تهران یا قزوین برای بردن نمک پا به معدن نمک چهرآباد گذاشته بودند. در واقع در همین آزمایش ها بود که قدمت واقعی مومیایی ها تعیین و مشخص شد که مردان نمکی متعلق به چه دورانی هستند. با انجام این بررسی ها معلوم شد جسد مرد نمکی شماره دو متعلق به مردی 35-30 ساله بوده که قدی در حدود 180 سانتی متر داشته و قدمت جسدش هم به 1700 سال پیش برمی گردد. به علاوه در آزمایش ها مشخص شد مردان نمکی شماره سه، چهار و پنج مربوط به دوران هخامنشی هستند.

نمکی نوجوان

به جز بررسی های دقیقی که در دانشگاه آکسفورد انجام شد در کشورمان هم آزمایش های پیشرفته ای روی مرد نمکی شماره چهار انجام شد. مومیایی شماره چهار به خاطر اینکه سالم تر از بقیه مردان نمکی بود توسط دانشمندان کشورمان به صورت کامل بررسی شد؛ « ما نمکی شماره چهار را به آزمایشگاهی در تهران که دکتر شکوهی آن را مدیریت می کرد انتقال دادیم. دکتر روی مومیایی سی تی اسکن انجام داد.» در جریان این آزمایش، کارشناسان متوجه شدند که جسد شماره چهار متعلق به یک پسر 16 ساله بوده؛ به علاوه آنها دریافتند این نوجوان چطور جانش را از دست داده است. به گفته آنها نمکی نوجوان به دلیل ریزش معدن و فشاری که تخته سنگ ها به سینه اش وارد کرده بودند دچار جراحت در قلبش شده و جانش را از دست داده است. به گفته شکوهی و کارشناسان، جسد این پسر متعلق به دوران هخامنشی است. البته بررسی های کارشناسان ایرانی به همین جا ختم نشد. آنها با تحقیقات میدانی که در معدن و اطراف آن داشتند به این نتیجه رسیدند که معدن چهرآباد یک بار در دوره ساسانی ریزش کرده یک بار هم در حدود 150 سال قبل؛ « روستاییان ساکن در اطراف معدن می گویند: هفت نفر از اهالی چهرآباد هم در جریان دومین ریزش جانشان را از دست دادند.» به دست آمدن این سرنخ ها باعث شد کاوشگران دست از تحقیقات برنداشته و ششمین مرد نمکی را هم کشف کنند دو سال پیش کارشناسان یک جمجمه را در معدن پیدا کردند زمانی که این جمجمه کشف شد کارشناسان آن را از معدن خارج نکردند اما امسال آنها جمجمه ششمین مرد نمکی را از معدن چهرآباد خارج کرده اند تا بررسی های بیشتری رویش انجام دهند. به زودی قرار است تیم ده نفره ای از کاوشگران تحقیقات ویژه خود را در خصوص معدن چهرآباد و مردان نمکی اش از سر بگیرند.