آیا ابوبکر بر پیکر حضرت زهرا نماز خواند؟

آیا ابوبکر بر پیکر حضرت زهرا (سلام الله علیها) نماز خوانده است؟

سؤال کننده: حسین سیدی

توضیح سؤال:

در منابع اهل سنت روایاتی آمده است که ابو بکر بر بدن حضرت زهرا (سلام الله علیها) نماز خوانده است. آیا این روایات صحیح است؟ خواهشمندیم سند این روایات را بررسی نمایید.

پاسخ اجمالی

با جستجویی که در منابع اهل سنت انجام شد، حدود پنج روایت با این عبارات: «فتقدم أبو بکر فصلی علیها فکبر علیها أربعا،‌ صلی علیها أبو بکر، صَلَّی أَبُو  بَکرٍ الصِّدِّیقُ عَلَی فَاطِمَةَ بِنتِ رَسُولِ اللَّهِ، وکبر أبو بکر علی فاطمة أربعا» بیانگر این نکته هستند که ابو بکر بر پیکر حضرت زهرا (سلام الله علیها) نماز خوانده است.

اما این روایات از نظر سند ضعیف هستند و در نتیجه حجت نیستند.

از طرف دیگر در مقابل این روایات، روایات صحیح بخاری و مسلم قرار دارند که تصریح می‌کنند، حضرت زهرا (سلام الله علیها) تا آخر عمر با ابو بکر قهر بودند و با او صحبت نکردند: فَغَضِبَت فَاطِمَةُ بِنتُ رسول اللَّهِ فَهَجَرَت أَبَا  بَکرٍ فلم تَزَل مُهَاجِرَتَهُ حتی تُوُفِّیَت ، و هنگامی‌که از دنیا رفتند، امیر مؤمنان علیه السلام در مراسم تجهیز و تشییع دختر رسول خدا (صلی الله علیه وآله) آنها را با خبر نکردند و خود آن حضرت بر بدنش نماز خواند و دفن کردند:

 فلما تُوُفِّیَت دَفَنَهَا زَوجُهَا عَلِیٌّ لَیلًا ولم یُؤذِن بها أَبَا بَکرٍ وَصَلَّی علیها...

این روایت صحیح بر روایات ضعیف دیگر مقدم است و ثابت می‌شود که ابو بکر بر بدن ایشان نماز نخوانده است و تا آخر عمر آن حضرت از دست وی ناراحت و ناراضی بوده اند.

و از طرف سوم، بسیاری از علمای بزرگ اهل سنت تصریح نموده اند که ابو بکر بر بدن آن حضرت نماز نخوانده است.

پاسخ تفصیلی:

در این بخش، ابتدا روایات اهل سنت و پس از آن سخنان علمای آنها را در موضوع مورد بحث، بررسی می‌نماییم.

الف: بررسی روایات اهل سنت

روایات اهل سنت در این موضوع ، دو دسته هستند:

1. روایاتی که می‌گویند ابوبکر بر آن حضرت نماز گزارده است. (سند همه آنها ضعیف هستند و ضعف سند آنها اثبات خواهد شد)

2. روایاتی که تصریح می‌کنند بنا به وصیت حضرت زهرا (سلام الله علیها)، امیرمؤمنان شبانه بدن مطهر ایشان را تجهیز نموده و به خاک سپردند. (سند آنها صحیح است)

به اقتضای روش تحقیق، هر دو دسته را بررسی نماییم تا نتیجه عادلانه و صحیح به دست ‌آید.

دسته اول، نماز ابو بکر بر بدن حضرت زهرا (سلام الله علیها)

روایت اول: مالک بن انس از امام صادق علیه السلام

یکی از روایات موضوع بحث را، ابن عدی در کتاب «الکامل فی الضعفاء» از مالک بن انس با سند و متن ذیل نقل کرده است:

ثنا محمد بن هارون بن حسان البرقی بمصر ثنا محمد بن الولید بن أبان ثنا محمد بن عبد الله القدامی کذا قال وإنما هو عبد الله بن محمد القدامی قال مالک بن أنس أخبرنا عن جعفر بن محمد عن أبیه عن جده قال توفیت فاطمة بنت رسول الله صلی الله علیه وسلم لیلا فجاء أبو بکر وعمر وعثمان وطلحة والزبیر وسعید وجماعة کثیر سماهم مالک فقال أبو بکر لعلی تقدم فصل علیها قال لا والله لا تقدمت وأنت خلیفة رسول الله صلی الله علیه وسلم قال فتقدم أبو بکر فصلی علیها فکبر علیها أربعا ودفنها لیلا.

 قال الشیخ وهذه الأحادیث التی أملیتها عن مالک بن أنس فی الموطأ ولا أعلم رواها عن مالک غیر عبد الله بن محمد بن ربیعة هذا

مالک از امام صادق علیه السلام از پدرش و ایشان از پدرش علی بن الحسین علیه السلام نقل کرده که فرمود: فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله شب از دنیا رفت ، ابو بکر، عمر، عثمان، طلحه، زبیر سعید و بسیاری از افراد که مالک آنها را نام برده، حاضر شدند. ابو بکر به علی [علیه السلام] گفت: جلو بایست و بر فاطمه نماز بگزار. علی علیه السلام فرمود: نه به خدا ! از تو پیشی نمی‌گیرم در حالی که تو جانشین رسول خدا هستی. روای می‌گوید: ابو بکر بر بدن حضرت زهرا نماز خواند و بر او چهار تکبیر گفت و فاطمه را شبانه دفن کردند.

مصنف کتاب گفته است: این روایاتی را که من از مالک بن انس در موطأ بود، نوشتم و می‌دانم که جز عبد الله بن محمد بن ربیعه کسی دیگر آن ها را روایت  نکرده است.

الجرجانی، عبدالله بن عدی بن عبدالله بن محمد أبو أحمد (متوفای365 هـ)، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج 4، ص258، تحقیق: یحیی مختار غزاوی، دار النشر: دار الفکر – بیروت، الطبعة: الثالثة1409 - 1988   

پاسخ اول؛ سند روایت ضعیف است

نخستین پاسخ این که سند این روایت ضعیف است؛ چرا که در سند آن «عبد الله بن محمد بن قدامی» از نظر علمای رجال اهل سنت تضعیف شده است. برای اثبات این مطلب سخنان علمای رجال را در باره ایشان نقل می‌کنیم:

1. شمس الدین ذهبی

ذهبی از علمای بزرگ رجال اهل سنت، وی را یکی از ضعفاء ذکر کرده است:

4549 ( 4788 ) عبد الله بن محمد بن ربیعة بن القدامی المصیصی أحد الضعفاء أتی عن مالک بمصائب ( منها ) عن جعفر بن محمد عن أبیه عن جده قال توفیت فاطمة لیلا فجاء أبو بکر وعمر وجماعة کثیرة فقال أبو بکر لعلی تقدم فصل قال والله لا تقدمت وأنت خلیفة رسول الله صلی الله علیه وسلم فتقدم أبو بکر وکبر أربعا.

عبد الله بن محمد بن ربیعه قدامی مصیصی، یکی از ضعفاء است که از مالک مصائبی را نقل کرده است. یکی از ‌آنها روایت امام صادق علیه السلام از پدر و جدش است که فرمود: فاطمه شبانه وفات یافت ...

الذهبی الشافعی، شمس الدین ابوعبد الله محمد بن أحمد بن عثمان (متوفای748 هـ)، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، ج 4، ص180، تحقیق: الشیخ علی محمد معوض والشیخ عادل أحمد عبدالموجود، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت، الطبعة: الأولی، 1995م.

2. ابن حجر عسقلانی:

ابن حجر نیز در کتاب «الاصابه» بعد از نقل روایت، تصریح می‌کند که این روایت را برخی از روایان متروک از مالک نقل کرده و دارقطنی و ابن عدی روایت او را وهن دانسته اند.

وقد رَوَی بعض المتروکین عن مالک عن جعفر بن محمد عن أبیه نحوه ووهاه الدارقطنی وابن عدی.

برخی متروکین این روایت را از مالک از جعفر بن محمد از پدرش همانند این روایت را نقل کرده و دارقطنی و ابن عدی آن را وهن دانسته اند.

العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفای852هـ)، الإصابة فی تمییز الصحابة، ج 8، ص58، تحقیق: علی محمد البجاوی، ناشر: دار الجیل - بیروت، الطبعة: الأولی، 1412هـ - 1992م.

3.      تضعیف ابن عدی:

ابن عدی صاحب کتاب «الکامل فی الضعفاء» بعد از نقل همین روایت و چند روایت دیگر، در باره روایات عبد الله بن محمد قدامی می‌نویسد:

وعامة حدیثه غیر محفوظة وهو ضعیف علی ما تبین لی من روایاته واضطرابه فیها ولم أر للمتقدمین فیه کلاما فأذکره.

بنابر آنچه از روایات این فرد و اضطراب روایاتش برای من روشن شده ، عموم روایات وی (عبد الله بن محمد قدامی) محفوظ و ثابت نیست ( و ضعیف است) ؛ در کلمات گذشتگان چیزی در باره او نیافتم که ذکر کنم.

الجرجانی، عبدالله بن عدی بن عبدالله بن محمد أبو أحمد (متوفای365 هـ)، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج 4، ص258، تحقیق: یحیی مختار غزاوی، دار النشر: دار الفکر – بیروت، الطبعة: الثالثة1409 - 1988    

4. ابن طاهر مقدسی:

مقدسی در کتاب «ذخیرة الحفاظ» بعد از نقل روایت، تصریح می‌کند که عبد الله بن محمد قدامی ضعیف است:

2493 - حدیث : توفیت فاطمة بنت رسول الله لیلاً ، وجاء أبو بکر ، وعمر ، وعثمان ، وطلحة ، ... رواه عبد الله بن محمد القدامی : عن مالک بن أنس ، عن جفعر بن محمد عن أبیه ، عن جده قال : توفیت . ولم یروه عن مالک غیر القدامی وهو ضعیف .

این روایت را عبد الله بن محمد قدامی از مالک بن انس .... روایت کرده ... و او ضعیف است.

المقدسی، مطهر بن طاهر (متوفای507 هـ)، ذخیرة الحفاظ، ج2، ص1172، تحقیق: د.عبد الرحمن الفریوائی، ناشر: دار السلف - الریاض، الطبعة: الأولی، 1416 هـ -1996م.

5. حاکم نیشابوری:

وی نیز تصریح می‌کند که عبد الله بن محمد احادیث جعلی از مالک نقل می کند:

92 عبد الله بن محمد بن ربیعة القدامی روی عن مالک أنس وإبراهیم بن سعد أحادیث موضوعة.

عبد الله بن محمد بن ربیعة قدامی، از مالک بن انس و ابراهیم بن سعید روایات ساختگی را نقل کرده است.

الحاکم النیسابوری، محمد بن عبد الله بن حمدویه أبو عبد الله (متوفای 405 هـ) ، المدخل إلی الصحیح ، ج 1، ص152، تحقیق : د. ربیع هادی عمیر المدخلی، دار النشر : مؤسسة الرسالة – بیروت،‌ الطبعة : الأولی ، 1404 

ابو یعلی قزوینی نیز می‌گوید:

 ( 134 ) عبد الله بن محمد بن ربیعة القدامی المصیصی یروی عن مالک وهو ضعیف یأتی بالمناکیر وما لا یتابع علیه.

عبد الله بن محمد قدامی از مالک روایت کرده، او ضعیف است و روایات منکر و آنچه را قابل پیروی نیست نقل کرده است.

الخلیلی القزوینی، الخلیل بن عبد الله بن أحمد أبو یعلی (متوفای446هـ)، الإرشاد فی معرفة علماء الحدیث، ج1، ص280، تحقیق : د. محمد سعید عمر إدریس، دار النشر: مکتبة الرشد – الریاض،‌ الطبعة : الأولی1409

ابن جزری تصریح نموده که وی اخبار را وارونه می‌کرده است:

عبد الله بن محمد بن ربیعة القدامی المصیصی روی عن مالک وإبراهیم بن سعد ... وکان یقلب الأخبار لا یحتج به.

عبد الله بن محمد قدامی ... روایات را وارونه می‌کرد و به روایات او احتجاج نمی‌شود.

الشیبانی الجزری، أبو الحسن علی بن أبی الکرم محمد بن محمد (متوفای630هـ)، اللباب فی تهذیب الأنساب، ج3، ص19، دار النشر: دار صادر - بیروت - 1400هـ - 1980م

پاسخ دوم: این روایت مغایر با روایت صحیح است

محب الدین طبری بعد از نقل روایت،‌ در کتاب « الریاض النضرة فی مناقب العشرة ، این گونه پاسخ می‌دهد که این روایت با روایت صحیح دیگری که تصریح می‌کند امیر مؤمنان علیه السلام تا شش ماه با ابو بکر بیعت نکرده بود، منافات دارد؛ زیرا در این صورت امیر مؤمنان علیه السلام چگونه اجازه می‌دهد کسی که غاصب حق اوست، بر پیکر همسرش نماز بخواند:

وهذا مغایر لما جاء فی الصحیح فإنه ورد فی الصحیح أن علیا لم یبایع أبا بکر حتی ماتت فاطمة وطریان هذا مع عدم البیعة یبعد فی الظاهر والغالب وإن جاز أن یکونوا لما سمعوا بموتها حضروها فاتفق ذلک ثم بایع بعده.

این روایت با آنچه در صحیح بخاری آمده مغایر است، زیرا در روایت صحیح آمده است که (حضرت) علی (علیه السلام) تا زمانی که (حضرت) فاطمه (سلام الله علیها) از دنیا نرفت، با ابو بکر بیعت نکرد. و طرح کردن این مطلب با این که علی (علیه السلام) بیعت نکرده بود، در ظاهر و غالبا بعید به نظر می رسد؛ هر چند جایز است که بگوییم هنگامی که ابو بکر و عمر خبر وفات (حضرت) فاطمه را شنیدند، حاضر شدند و پس از آن ، (حضرت) علی (علیه السلام) با وی بعیت کرد.

الطبری، ابوجعفر محب الدین أحمد بن عبد الله بن محمد (متوفای694هـ)، الریاض النضرة فی مناقب العشرة ، ج 2، ص 96، تحقیق: عیسی عبد الله محمد مانع الحمیری، ناشر: دار الغرب الإسلامی - بیروت، الطبعة: الأولی، 1996م.

منظور طبری از روایت صحیح این روایت بخاری و مسلم است که امیر مؤمنان تا بعد از شهادت حضرت زهرا (سلام الله علیها) با ابو بکر بیعت نکرده بود:

 حدثنا یحیی بن بُکَیرٍ حدثنا اللَّیثُ عن عُقَیلٍ عن بن شِهَابٍ عن عُروَةَ عن عَائِشَةَ أَنَّ فَاطِمَةَ علیها السَّلَام بِنتَ النبی صلی الله علیه وسلم أَرسَلَت إلی أبی بَکرٍ تَسأَلُهُ مِیرَاثَهَا. ...

 فَوَجَدَت فَاطِمَةُ علی أبی بَکرٍ فی ذلک فَهَجَرَتهُ فلم تُکَلِّمهُ حتی تُوُفِّیَت وَعَاشَت بَعدَ النبی صلی الله علیه وسلم سِتَّةَ أَشهُرٍ فلما تُوُفِّیَت دَفَنَهَا زَوجُهَا عَلِیٌّ لَیلًا ولم یُؤذِن بها أَبَا بَکرٍ وَصَلَّی علیها وکان لِعَلِیٍّ من الناس وَجهٌ حَیَاةَ فَاطِمَةَ فلما تُوُفِّیَت استَنکَرَ عَلِیٌّ وُجُوهَ الناس فَالتَمَسَ مُصَالَحَةَ أبی بَکرٍ وَمُبَایَعَتَهُ ولم یَکُن یُبَایِعُ تِلکَ الأَشهُرَ.

حضرت فاطمه [سلام الله علیها] بر ابوبکر غضب نمود و با وی قهر کرد و تا پایان عمر با او سخنی نگفت. و بعد از پیامبر صلی الله علیه وآله شش ماه بیشتر زندگی نکرد. وقتی حضرت فاطمه [سلام الله علیها] از دنیا رفت، شوهرش شبانه او را دفن کرد و ابوبکر را خبر نساخت و خود بر او نماز خواند. تا حضرت فاطمه [سلام الله علیها] زنده بود، علی [علیه السلام] در میان مردم احترام داشت؛ اما وقتی حضرت فاطمه [سلام الله علیها] از دنیا رفت، مردم از او روی گرداندند و این جا بود که خواستند حضرت علی [علیه السلام] با ابوبکر مصالحه و بیعت کند. علی [علیه السلام] در این شش ماه که حضرت فاطمه [سلام الله علیها] زنده بود، با ابوبکر بیعت نکرد.

البخاری الجعفی، ابوعبدالله محمد بن إسماعیل (متوفای256هـ)، صحیح البخاری، ج 4، ص 1549، ح3998، تحقیق: د. مصطفی دیب البغا، ناشر: دار ابن کثیر، الیمامة - بیروت، الطبعة: الثالثة، 1407 - 1987.

این روایت در صحیح مسلم ج3 ، ص1380، ح1759 نیز آمده است.

ابن حجر عسقلانی در شرح این روایت می‌نویسد امیرالمؤمنین علیه السلام بیش از شش ماه بیعت نکردند:

فلما ماتت واستمر علی عدم الحضور عند أبی بکر.

فتح الباری  ج 7، ص 494،‌ أحمد بن علی بن حجر أبو الفضل العسقلانی الشافعی الوفاة: 852 ، دار النشر : دار المعرفة - بیروت ، تحقیق : محب الدین الخطیب

هنگامی که حضرت زهرا [سلام الله علیها] از دنیا رفتند، امیرمؤمنان علیه السلام برای بیعت نزد ابو بکر نرفت.

لازم به ذکر است که غضب حضرت فقط به خاطر غصب فدک نبوده بلکه به خاطر غصب خلافت و غصب فدک و غصب خمس خیبر و غصب وجوهات مدینه بوده است.

روایت دوم: شعبی:

ابن سعد در کتاب «الطبقات الکبری»، دو روایت دیگر را در این موضوع نقل کرده و روایت نخست که از شعبی نقل شده، این است:

أخبرنا محمد بن عمر حدثنا قیس بن الربیع عن مجالد عن الشعبی قال صلی علیها أبو بکر رضی الله عنه .

شعبی می‌گوید: بر [فاطمه زهرا سلام الله علیها] ابو بکر نماز برگزار کرد.

البصری الزهری، محمد بن سعد بن منیع أبو عبدالله (متوفای230 هـ)، الطبقات الکبری ، ج 8، ص 29، دار النشر : دار صادر - بیروت ، طبق برنامه الجامع الکبیر

پاسخ: سند این روایت ضعیف است

ابن حجر در کتاب «الاصابه» بعد از نقل روایت، این طریق را ضعیف می‌داند و تصریح می‌کند که شعبی ضعیف است و علاوه بر آن، سند روایت نیز منقطع می‌باشد:

وروی الواقدی عن طریق الشعبی قال صلی أبو بکر علی فاطمة وهذا فیه ضعف وانقطاع.

واقدی از طریق شعبی روایت کرده که ابو بکر بر فاطمه نماز خواند. در این روایت ضعف وجود دارد و سندش نیز منقطع است.

العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفای852هـ)، الإصابة فی تمییز الصحابة، ج 8، ص 58، تحقیق: علی محمد البجاوی، ناشر: دار الجیل - بیروت، الطبعة: الأولی، 1412هـ - 1992م.

بیهقی روایت دیگری را از شعبی نقل کرده که امیرمؤمنان علیه السلام از بازوان ابو بکر گرفت و او را برای نماز خواندن جلو انداخت.

 اما خود بیهقی در پایان این روایت را رد کرده و می‌گوید: صحیح این است که به نقل عایشه در قضیه میراث هنگامی‌که فاطمه وفات یافت، علی بن ابی طالب علیه السلام ابو بکر را با خبر نساخت و خود بر بدن او نماز خواند.

متن هر دو روایت این است:

6687 فَأَخبَرَنَا فَأَخبَرَنَا أَبُو عَبدِ اللَّهِ الحَافِظُ ، ثنا أَبُو بَکرٍ أَحمَدُ بنُ کَامِلِ بنِ خَلَفِ بنِ شَجَرَةَ القَاضِی ، ثنا مُحَمَّدُ بنُ عُثمَانَ بنِ أَبِی شَیبَةَ ، ثنا عَونُ بنُ سَلامٍ ، ثنا سَوَّارُ بنُ مُصعَبٍ ، عَن مُجَالِدٍ ، عَنِ الشَّعبِیِّ ، أَنَّ فَاطِمَةَ رضِیَ اللَّهُ عَنهَا ، لَمَّا مَاتَت دَفَنَهَا عَلِیٌّ رَضِیَ اللَّهُ عَنهُ لَیلا ، وَأَخَذَ بِضَبعَی أَبِی بَکرٍ الصِّدِّیقِ رَضِیَ اللَّهُ عَنهُ فَقَدَّمَهُ یَعنِی فِی الصَّلاةِ عَلَیهَا ، کَذَا رُوِیَ بِهَذَا الإِسنَادِ وَالصَّحِیحُ.

6688 عن بن شهاب الزهری عن عروة عن عائشة رضی الله عنها فی قصة المیراث أن فاطمة بنت رسول الله صلی الله علیه وسلم عاشت بعد رسول الله صلی الله علیه وسلم ستة أشهر فلما توفیت دفنها علی بن أبی طالب رضی الله عنهما لیلا ولم یؤذن بها أبا بکر رضی الله عنه وصلی علیها علی رضی الله عنه .

 شبعی میگوید: هنگامی فاطمه [سلام الله علیها] از دنیا رفت، علی [علیه السلام] او را شبانه دفن کرد و از بازوان ابو بکر گرفت و او را برای نماز خواندن بر بدن آن حضرت جلو انداخت. همچنین با این سند نقل شده است، روایت صحیح از ابن شهاب از عروه از عایشه در قضیه طلب میراث نقل شده است که فاطمه دختر رسول خدا بعد از آن حضرت ششماه زندگی کرد و هنگامی‌که وفات یافت علی بن ابی طالب [علیه السلام] او را شبانه دفن کرد و ابو بکر را با خبر نساخت و علی [علیه السلام] بر او نماز خواند.

البیهقی أحمد بن الحسین بن علی بن موسی أبو بکر (متوفای 458 هـ) ، سنن البیهقی الکبری  ج 4، ص 29، تحقیق : محمد عبد القادر عطا، دار النشر : مکتبة دار الباز - مکة المکرمة - 1414 - 1994 ، طبق برنامه الجامع الکبیر

در برخی از چاپهای این کتاب کلمه «والصحیح» با عبارت روایت بعدی متصل است.

... کذا روی بهذا الاسناد والصحیح عن ابن شهاب الزهری عن عروة عن عائشة رضی الله عنها فی قصة المیراث. ...

السنن الکبری للبیهقی - (ج 4 / ص 29)،‌ ناشر : دار الفکر ،‌ طبق مکتبه اهل البیت.

این مطلب نشان می‌دهد که بیهقی روایت شعبی را قبول ندارد لذا به نظر او قول صحیح این است که ابو بکر نماز نخوانده است:

روایت سوم: حماد عن ابراهیم

ابن سعد روایت دیگری را از طریق «ابراهیم بن محمد بن حاطب» نقل کرده است:

أَخبَرَنَا شَبَابَةُ بنُ سَوَّارٍ، حَدَّثَنَا عَبدُ الأَعلَی بنُ أَبِی المُسَاوِرِ، عَن حَمَّادٍ، عَن إِبرَاهِیمَ، قَالَ: صَلَّی أَبُو بَکرٍ الصِّدِّیقُ عَلَی فَاطِمَةَ بِنتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم فَکَبَّرَ عَلَیهَا أَربَعًا.

ابراهیم می‌گوید: ابو بکر صدیق بر فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله نماز خواند و بر ایشان چهار تکبیر گفت.

البصری الزهری، محمد بن سعد بن منیع أبو عبدالله (متوفای230 هـ)، الطبقات الکبری ، ج 8، ص 29، دار النشر : دار صادر - بیروت ، طبق برنامه الجامع الکبیر

پاسخ : سند روایت ضعیف است

در سند این روایت «عبد الاعلی ابن ابی المساور» وجود دارد که علمای رجال اهل سنت وی را به شدت تضعیف کرده اند و در نتیجه به روایت او نمی‌شود استدلال کرد. مزی از علمای رجال در شرح حال او چنین می نویسد:

عبدالاعلی بن أَبی المساور الزُّهرِیّ ، مولاهم ، أبو مسعود الجرار - بالراء المهملة المکررة - الکوفی ، نزیل المدائن.

رَوَی عَن : إبراهیم بن محمد بن حاطب ، وثابت بن أَبی صفیة الثمالی ، وحماد بن أَبی سُلَیمان ،... قال الحافظ أبو بکر الخطیب : وقد روی غیر واحد ، عن یحیی ابن مَعِین الطعن علیه ، وسوء القول فیه.

وَقَال عَباس الدُّورِیُّ ، وإبراهیم بن عَبد الله بن الجنید ، عن یحیی بن مَعِین : لیس بشیءٍ. زاد إبراهیم : کذاب.

وَقَال المفضل بن غسان الغلابی ، عن یحیی بن مَعِین : لیس بثقة. وَقَال محمد بن عثمان بن أَبی شَیبَة ، عن علی بن المدینی : ضعیف ، لیس بشیءٍ. وَقَال محمد بن عَبد الله بن عمار الموصلی : ضعیف ، لیس بحجة. وَقَال أبو زُرعَة : ضعیف جدا. وَقَال أبو حاتم : ضعیف الحدیث ، شبه المتروک. قَال البُخارِیُّ : منکر الحدیث. وَقَال أبو داود : لیس بشیءٍ. وَقَال النَّسَائی : متروک الحدیث.

خطیب بغدادی گفته: بسیاری از ابن معین نقل کرده که وی بر او طعن وارد کرده و در باره اش بد گفته است. عباس دوری، ابراهیم بن عبد الله از یحیی بن معین نقل کرده که روایت او چیزی نیست، ابراهیم اضافه کرده که او دروغگو است. مفضل بن غسان از یحیی بن معین نقل کرده که وی موثق نیست. به نقل محمد بن عثمان علی بن مدینی او را ضعیف دانسته وروایتش را بی ارزش می‌داند. محمد بن عبد الله موصلی گفته: وی ضعیف است روایتش حجت نیست. ابو زرعه گفته: او جدا ضعیف است. ابو حاتم نیز وی را ضعیف الحدیث و شبیه متروک الحدیث می‌داند. بخاری گفته: او منکر الحدیث است. نسائی وی را متروک الحدیث می‌داند.

المزی، ابوالحجاج یوسف بن الزکی عبدالرحمن (متوفای742هـ)، تهذیب الکمال، ج 16، صص366 – 368، تحقیق: د. بشار عواد معروف، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: الأولی، 1400هـ – 1980م.

ابن جوزی تضعیفات برخی دیگر را نیز درباره وی ‌آورده است:

1809 عبد الأعلی بن أبی المساور أبو مسعود الجرار الکوفی ... وقال ابن نمیر والنسائی وعلی بن الجنید متروک الحدیث وقال البخاری منکر الحدیث وقال أبو زرعة ضعیف جدا وقال الدارقطنیضعیف وقال ابن عدی حدیثه لا یتابعه علیه الثقات.

ابن نمیر، نسائی و علی بن جنید گفته اند: وی متروک الحدیث است. بخاری گفته: او منکر الحدیث است. ... دارقطنی گفته: ضعیف است. ابن عدی گفته: افرادثقه از روایتش پیروی نمی‌کردند.

ابن الجوزی، عبد الرحمن بن علی بن محمد، أبو الفرج (متوفای579هـ)، الضعفاء والمتروکین، ج 2، ص 81، تحقیق: عبد الله القاضی، دار النشر: دار الکتب العلمیة – بیروت، الطبعة : الأولی 1406 

روایت چهارم: از ابن عباس

ابو نعیم اصفهانی در کتاب «حلیة الأولیاء وطبقات الأصفیاء»، روایت دیگری از ابن عباس نقل کرده که وی می‌گوید: ابو بکر در نماز بر حضرت زهرا (سلام الله علیها) چهار تکبیر گفته است؛ پس این روایت نشان می‌دهد که ابو بکر بر بدن آن حضرت نماز گزارده است. متن روایت با این سند نقل شده است:

حدثنا عبدالله بن محمد بن جعفر ثنا محمد بن عبدالله رشتة ثنا شیبان ابن فروخ ثنا محمد بن زیاد عن میمون بن مهران عن ابن عباس ... کبر أبو بکر علی فاطمة أربعا وکبر عمر علی أبی بکر أربعا وکبر صهیب علی عمر أربعا.

ابن عباس می‌گوید: ... ابو بکر بر فاطمه چهار تکبیر گفت. عمر بر ابو بکر و صهیب بر عمر چهار تکبیر گفتند.

الأصبهانی، ابونعیم أحمد بن عبد الله (متوفای430هـ)، حلیة الأولیاء وطبقات الأصفیاء، ج4، ص96، ناشر: دار الکتاب العربی - بیروت، الطبعة: الرابعة، 1405هـ.

پاسخ: سند روایت ضعیف است

در سند این روایت، محمد بن زیاد یشکری است که از سوی علمای رجال اهل سنت تضعیف شده است. ابن ابی حاتم در ابتدا این شخص را معرفی کرده و تصریح می‌کند که وی روایات را جعل می‌کرده است:

محمد بن زیاد الجزری الیشکری الحنفی یروی عن میمون بن مهران روی عنه العراقیون کان ممن یضع الحدیث علی الثقات ویأتی عن الأثبات بالأشیاء المعضلات لا یحل ذکره فی الکتب إلا علی جهة القدح ولا الروایة عنه إلا علی سبیل الاعتبار عند أهل الصناعة خصوصا دون غیرهم و...

محمد بن زیاد جزری یشکری حنفی، از میمون بن مهران روایت می‌کند. و عراقیون از او روایت کرده اند. او از افرادی بود که روایت جعل می کرد و به افراد ثقه نسبت می داد و از افراد موثق معضلاتی نقل می کرد که ذکرش در کتابها جایز نیست، مگر این که برای قدح و ایراد وارد کردن باشد . وروایت از وی جایز نیست مگر برای عبرت گرفتن از آن برای اهل فن نه غیر آنها.

و در پایان این روایتش را نیز ذکر کرده است.

التمیمی البستی، الإمام محمد بن حیان بن أحمد بن أبی حاتم (متوفای354هـ)، المجروحین من المحدثین والضعفاء والمتروکین، ج 2، ص250، تحقیق: محمود إبراهیم زاید، دار النشر: دار الوعی- حلب ، الطبعة: الأولی 1396هـ 

شمس الدین ذهبی نیز تضعیفات علمای رجال اهل سنت را در باره وی ذکر کرده است:

محمد بن زیاد ( ت ) الیشکری المیمونی الطحان یروی عن میمون بن مهران وغیره وعنه شیبان بن فروخ وعقبة بن مکرم وجماعة قال أحمد کذاب أعور یضع الحدیث وروی إبراهیم بن الجنید وغیره عن ابن معین کذاب وقال ابن المدینی رمیت بما کتبت عنه وضعفه جدا وقال أبو زرعة کان یکذب وقال الدارقطنی کذاب.

محمد بن زیاد یشکری ... از میمون بن مهران و غیر او روایت کرده و از او شیبان بن فروخ و عقبه بن مکرم و گروهی روایت کرده اند. احمد حنبل می گوید: او فردی بسیار دروغگو یک چشمی بود که روایت جعل می‌کرد. ابراهیم بن جنید و غیر او از ابن معین نقل کرده که گفته: محمد بن زیاد بسیار اهل دروغ بود. ابن مدینی نیز او را به شدت تضعیف می کند و می گوید هر روایتی که از او نوشته بودم، دور ریختم. ابو زرعه گفت: او همیشه دروغ می‌گفت. دار قطنی نیز گفته است او بسیار درغگو بود.

الذهبی الشافعی، شمس الدین ابوعبد الله محمد بن أحمد بن عثمان (متوفای748 هـ)، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، ج 6، ص154، تحقیق: الشیخ علی محمد معوض والشیخ عادل أحمد عبدالموجود، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت، الطبعة: الأولی، 1995م.

بنابراین، محمد بن زیاد در این روایت به شدت تضعیف شده و از این جهت روایت از اعتبارساقط و استدلال به آن صحیح نیست.

روایت پنجم: از عبد الله بن عمر

نور الدین هیثمی در کتاب «بغیة الباحث عن زوائد مسند الحارث»، نظیر این روایت را از عبد الله بن عمر نقل کرده است:

272ـ حَدَّثَنَا حَفصُ بنُ حَمزَةَ حَدَّثَنَا فُرَاتُ بنُ السَّائِبِ حَدَّثَنَا مَیمُونُ بنُ مِهرَانَ حَدَّثَنَا عَبدُ اللهِ بنُ عُمَرَ قَالَ ... کَبَّرَ أَبُو بَکرٍ عَلَی فَاطِمَةَ أَربَعًا ...

عبد الله بن عمر می‌گوید: ... ابو بکر بر (پیکر مطهر حضرت) فاطمه (سلام الله علیها) چهار بار تکبیر گفت ...

الهیثمی،‌ الحارث بن أبی أسامة / الحافظ نور الدین (متوفای282هـ)، بغیة الباحث عن زوائد مسند الحارث، ج 1، ص371 ، تحقیق: د. حسین أحمد صالح الباکری، دار النشر: مرکز خدمة السنة والسیرة النبویة - المدینة المنورة ، الطبعة: الأولی 1413 - 1992 

پاسخ: روایت از نظر سند ضعیف است

 در سند آن «فرات بن سائب» قرار دارد و او از نظر علمای رجال اهل سنت ضعیف است. ابن حجر عسقلانی بعد از این که فرات بن سائب را شاگرد میمون بن مهران ذکر کرده، اقوال علمای رجال اهل سنت را در باره وی آورده است:

فرات بن السائب أبو سلیمان وقیل أبو المعلی الجزری عن میمون بن مهران ..

 قال البخاری منکر الحدیث وقال یحیی بن معین لیس بشیء وقال الدارقطنی وغیره متروک. ...

 وقال أبو حاتم الرازی ضعیف الحدیث منکر الحدیث وقال الساجی ترکوه وقال النسائی متروک الحدیث وقال عباس عن یحیی بن معین منکر الحدیث وقال أبو أحمد الحاکم ذاهب الحدیث وقال بن عدی له أحادیث غیر محفوظة وعن میمون مناکیر.

فرات بن سائب کنیه اش ابو سلیمان و برخی گفته ابو المعلی جزری است که از میمون بن مهران روایت می‌کند. بخاری گفته: او منکر الحدیث است. یحیی بن معین گفته: او ارزشی ندارد . دارقطنی و غیر او گفته اند که فرات بن سائب متروک الحدیث است.

ابو حاتم رازی گفته: وی ضعیف و منکر الحدیث است. ساجی گفته: علما او را ترک کرده اند. نسائی گفته: وی متروک الحدیث است. یحیی بن معین گفته: منکر الحدیث است. حاکم نیشابوری گفته: روایت او از درجه اعتبار ساقط است. ابن عدی گفته: او روایاتی نقل می نماید که ثابت نیست و از میمون روایات منکر نقل می‌کرد.

العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفای852 هـ)، لسان المیزان، ج 4، ص430، تحقیق: دائرة المعرف النظامیة - الهند، ناشر: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات - بیروت، الطبعة: الثالثة، 1406هـ – 1986م.

نتیجه:

با بررسی که در اسناد روایات فوق انجام شد، روشن می‌شود که این روایات ضعیف و از نظر سند مخدوش است.

دسته دوم؛ نفی نماز ابو بکر بر بدن حضرت زهرا (س) و اثبات دفن مخفیانه (سند صحیح)

دسته ای دیگری از روایات (که روایت صحیح نیز در میان ‌آنها است) بر خلاف دسته اول، تصریح دارند که بنا به وصیت حضرت زهرا (سلام الله علیها)، امیرمؤمنان (علیه السلام) بدن ایشان را شبانه تجهیز نموده و به خاک سپردند.

روایت اول؛ از صحیح بخاری و مسلم

بخاری در روایت صحیح آورده است، هنگامی که حضرت زهرا (سلام الله علیها) از دنیا رفتند، امیر مؤمنان (علیه السلام) بدن آن حضرت را شبانه تجهیز کرد و به خاک سپرد و ابو بکر را برای مراسم غسل، نماز، تکفین و تدفین حضرت با خبر نساخت:

3998 حدثنا یحیی بن بُکَیرٍ حدثنا اللَّیثُ عن عُقَیلٍ عن بن شِهَابٍ عن عُروَةَ عن عَائِشَةَ أَنَّ فَاطِمَةَ علیها السَّلَام بِنتَ النبی صلی الله علیه وسلم أَرسَلَت إلی أبی بَکرٍ تَسأَلُهُ مِیرَاثَهَا من رسول اللَّهِ صلی الله علیه وسلم مِمَّا أَفَاءَ الله علیه بِالمَدِینَةِ وَفَدَکٍ وما بَقِیَ من خُمُسِ خَیبَرَ فقال أبو بَکرٍ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم قال لَا نُورَثُ ما تَرَکنَا صَدَقَةٌ إنما یَأکُلُ آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وسلم فی هذا المَالِ وَإِنِّی والله لَا أُغَیِّرُ شیئا من صَدَقَةِ رسول اللَّهِ صلی الله علیه وسلم عن حَالِهَا التی کانت علیها فی عَهدِ رسول اللَّهِ صلی الله علیه وسلم وَلَأَعمَلَنَّ فیها بِمَا عَمِلَ بِهِ رسول اللَّهِ صلی الله علیه وسلم فَأَبَی أبو بَکرٍ أَن یَدفَعَ إلی فَاطِمَةَ منها شیئا فَوَجَدَت فَاطِمَةُ علی أبی بَکرٍ فی ذلک فَهَجَرَتهُ فلم تُکَلِّمهُ حتی تُوُفِّیَت وَعَاشَت بَعدَ النبی صلی الله علیه وسلم سِتَّةَ أَشهُرٍفلما تُوُفِّیَت دَفَنَهَا زَوجُهَا عَلِیٌّ لَیلًا ولم یُؤذِن بها أَبَا بَکرٍ وَصَلَّی علیها. ...

البخاری الجعفی، ابوعبدالله محمد بن إسماعیل (متوفای256هـ)، صحیح البخاری، ج 4، ص1549، تحقیق: د. مصطفی دیب البغا، ناشر: دار ابن کثیر، الیمامة - بیروت، الطبعة: الثالثة، 1407 - 1987.

بدر الدین عینی در شرح صحیح بخاری جمله «وصلی علیها» را این گونه معنا کرده است:

أی: صلی علی، رضی الله تعالی عنه، علی فاطمة.

یعنی، علی رضی الله عنه بر فاطمه نماز خواند.

العینی الغیتابی الحنفی، بدر الدین ابومحمد محمود بن أحمد (متوفای 855هـ)، عمدة القاری شرح صحیح البخاری، ج 17، ص 259، ناشر: دار إحیاء التراث العربی – بیروت.

در صحیح مسلم نیز همین عبارت آمده است:

فلما تُوُفِّیَت دَفَنَهَا زَوجُهَا عَلِیُّ بن أبی طَالِبٍ لَیلًا ولم یُؤذِن بها أَبَا بَکرٍ وَصَلَّی علیها عَلِیٌّ.

النیسابوری القشیری، ابوالحسین مسلم بن الحجاج (متوفای261هـ)، صحیح مسلم، ج 3، ص1380، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، ناشر: دار إحیاء التراث العربی - بیروت.

روایت دوم: دفن شبانه به خاطر نماز نخواندن ابو بکر بر بدن حضرت زهرا (س)

عبد الرزاق صاحب کتاب «المصنف» روایت معتبر دیگری را نقل کرده است که امیرمؤمنان علیه السلام حضرت زهرا (سلام الله علیها) را شبانه دفن کردند، تا ابو بکر بر آن حضرت نماز نخواند:

6554 عبد الرزاق عَنِ ابنِ جُرَیجٍ، وَعَمرِو بنِ دِینَارٍ، أَنَّ حَسَنَ بنَ مُحَمَّدٍ أَخبَرَهُ، أَنَّ فَاطِمَةَ بِنتَ النَّبِیِّ صلی الله علیه وسلم دُفِنَت بِاللَّیلِ، قَالَ: فَرَّ بِهَا عَلِیٌّ مِن أَبِی بَکرٍ، أَن یُصَلِّیَ عَلَیهَا، کَانَ بَینَهُمَا شَیءٌ.

حسن بن محمد خبر داده است که فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله شبانه دفن شد، روای می‌گوید: علی [علیه السلام] این کار را انجام داد تا ابو بکر بر پیکر ایشان نماز نخواند؛ زیرا میان ابو بکر و فاطمه چیزی (ناراحتی) بود.

الصنعانی، أبو بکر عبد الرزاق بن همام (متوفای211هـ)، المصنف، ج 3، ص521، تحقیق : حبیب الرحمن الأعظمی، دار النشر: المکتب الإسلامی – بیروت، الطبعة : الثانیة 1403 

بررسی سند روایت

این روایت از نظر سند معتبر است و روایان آن از سوی علمای رجال اهل سنت توثیق شده اند:

1. عبد  الرزاق:

ذهبی وی را ابتدا معرفی کرده و پس از آن سخنان علمای رجال را در باره توثیق او نقل کرده است:

 عبد الرزاق بن همام بن نافع الحافظ الکبیر أبو بکر الحمیری مولاهم الصنعانی صاحب التصانیف روی عن عبید الله بن عمر قلیلا وعن بن جریج ... قلت وثقه غیر واحد وحدیثه مخرج فی الصحاح وله ما ینفرد به ونقموا علیه التشیع وماکان یغلو فیه بل کان یحب علیا رضی الله عنه ویبغض من قاتله.

عبد الرزاق بن همام بن نافع، حافظ بزرگ (حافظ به کسی می‌گویند که صد هزار روایت حفظ باشد) ابو بکر حمیری ... از عبید الله بن عمر (به مقدار کم) و ابن جریج نقل روایت نموده است ... می‌گویم: بسیاری از علماء وی را توثیق کرده اند و روایات او در کتابهای شش گانه اهل سنت نقل شده است. او بعضا روایاتی دارد که به تنهایی نقل کرده ؛ علما به شیعه بودنش اشکال کرده اند در حالی که او در شیعه بودن غلو نکرده بلکه محبت علی رضی الله عنه را داشته و بغض کسانی داشته که با ایشان جنگ کرده اند.

الذهبی الشافعی، شمس الدین ابوعبد الله محمد بن أحمد بن عثمان (متوفای 748 هـ)، تذکرة الحفاظ، ج 1، ص364، ناشر: دار الکتب العلمیة – بیروت، الطبعة: الأولی.

مزی در کتاب تهذیب الکمال بعد از معرفی وی‌ می‌نویسد:

وَقَال أبو زُرعَة الدمشقی ، عَن أبی الحسن بن سمیع ، عن أحمد بن صالح المِصرِی : قلت لأحمد بن حنبل : رأیت أحدا أحسن حدیثًا من عبد الرزاق ؟ قال : لا. قال أبو زُرعَة : عبد الرزاق أحد من ثبت حدیثه. ...

وَقَال أبو أحمد بن عدی : ولعبد الرزاق أصناف وحدیث کثیر ، و قد رحل إلیه ثقات المسلمین وأئمتهم وکتبوا عنه ولم یروا بحدیثه بأسًا...

ابو زرعه دمشقی به نقل از ابو الحسن بن سمیع به نقل از احمد بن صالح می‌گوید:  به احمد بن حنبل گفتم: آیا کسی را نیکو تر از جهت روایت از عبد الرزاق دیدی؟ گفت: نه. ابو زرعه گفته: عبد الرزاق یکی از کسانی است که روایاتش ثابت و صحیح است. ...

ابو احمد بن عدی گفته است: برای عبد الرزاق روایات زیادی است و افراد موثق مسلمانان و پیشوایان آنها به سوی عبد الرزاق رفته و از وی روایت نوشته اند و در روایت نقل کردن از وی اشکالی نداشتند.

المزی، ابوالحجاج یوسف بن الزکی عبدالرحمن (متوفای742هـ)، تهذیب الکمال، ج 18، ص56 – 60، تحقیق: د. بشار عواد معروف، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: الأولی، 1400هـ – 1980م.

ذهبی در کتاب دیگرش وی را یکی از بزرگان معرفی کرده است:

عبد الرزاق بن همام بن نافع الحافظ أبو بکر الصنعانی أحد الأعلام ..

عبد الرزاق بن همام بن نافع حافظ بزرگ، ابو بکر صنعانی یکی از بزرگان است. ...

الذهبی الشافعی، شمس الدین ابوعبد الله محمد بن أحمد بن عثمان (متوفای 748 هـ)، الکاشف فی معرفة من له روایة فی الکتب الستة، ج 1، ص651، تحقیق: محمد عوامة، ناشر: دار القبلة للثقافة الإسلامیة، مؤسسة علو - جدة، الطبعة: الأولی، 1413هـ - 1992م.

ابن حجر عسقلانی نیز می‌نویسد:

عبد الرزاق بن همام بن نافع الحمیری مولاهم أبو بکر الصنعانی ثقة حافظ مصنف شهیر ...

عبد الرزاق بن همام بن نافع حمیری ... ثقه و حافظ و مصنف شهیر است. ...

العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفای852هـ)، تقریب التهذیب، ج1، ص354، تحقیق: محمد عوامة، ناشر: دار الرشید - سوریا، الطبعة: الأولی، 1406 - 1986.

ابن حبان نیز وی را در کتاب «الثقات» آورده و نشانه این است که از نظر وی موثق است:

14146 عبد الرزاق بن همام بن نافع الحمیری الصنعانی کنیته أبو ...

التمیمی البستی، محمد بن حبان بن أحمد ابوحاتم (متوفای354 هـ)، الثقات، ج 8، ص412، تحقیق: السید شرف الدین أحمد، ناشر: دار الفکر، الطبعة: الأولی، 1395هـ – 1975م.

ابن عساکر دمشقی نیز می‌نویسد:

4039 عبد الرزاق بن همام بن نافع أبو بکر الحمیری مولاهم الصنعانی أحد الثقات المشهورین.

عبد الرزاق بن همام بن نافع ابو بکر حمیری صنعانی، یکی از موثقان مشهور است.

ابن عساکر الدمشقی الشافعی، أبی القاسم علی بن الحسن إبن هبة الله بن عبد الله،(متوفای571هـ)، تاریخ مدینة دمشق وذکر فضلها وتسمیة من حلها من الأماثل، ج 36، ص 160، تحقیق: محب الدین أبی سعید عمر بن غرامة العمری، ناشر: دار الفکر - بیروت - 1995

البته توثیقات در باره وی فراوان است ولی به جهت رعایت اختصار به همین مقدار بسنده نمودیم.

2. ابن جریج:

نام وی، عبد الملک بن عبد العزیز است. وی نیز از نظر علمای رجال اهل سنت توثیق شده است:

ذهبی او را این‌گونه معرفی کرده است:

ابن جریج ع عبد الملک بن عبد العزیز بن جریج الإمام العلامة الحافظ ...

ابن جریج از روایان کتابهای شش گانه اصلی اهل سنت ، عبد الملک بن عبد الملک بن عبد العزیز بن جریج، پیشوا، علامه و حافظ است...

الذهبی الشافعی، شمس الدین ابوعبد الله محمد بن أحمد بن عثمان (متوفای748 هـ)، سیر أعلام النبلاء، ج 6، ص325، تحقیق: شعیب الأرنؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: التاسعة، 1413هـ.

ابن حجر نیز در کتابش توثیقات علمای اهل سنت را در باره وی ذکر کرده است:

 الستة عبد الملک بن عبد العزیز بن جریج الأموی ...

وقال بن أبی مریم عن بن معین ثقة فی کل ما روی عنه من الکتاب وقال جعفر بن عبد الواحد عن یحیی بن سعید کان بن جریج صدوقا... وقال سلیمان بن النضر بن مخلد بن یزید ما رأیت أصدق لهجة من بن جریج ... وذکره بن حبان فی الثقات ...

وقال بن خراش کان صدوقا وقال العجلی مکی ثقة..

ابن ابی مریم از ابن معین نقل کرده ابن جریج در نقل هر کتابی مورد وثوق و اطمینان می‌باشد. از یحیی بن سعید نقل شده که ابن جریج راستگواست. سلیمان بن نضر بن مخلد بن یزید گفته است: راستگو تر از ابن جریج ندیدم. ابن حبان نام وی را در کتاب «الثقات» خود آورده است. ابن خراش گفته: وی راستگو است. عجلی گفته: وی از اهل مکه و ثقه است.

العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفای852هـ)، تهذیب التهذیب، ج6، ص357، ناشر: دار الفکر - بیروت، الطبعة: الأولی، 1404 - 1984 م.

3. عمرو بن دینار الجمحی:

ذهبی وی را این‌گونه معرفی کرده است:

 عمرو بن دینار: الإمام الکبیر الحافظ أبو محمد الجمحی ... أحد الأعلام وشیخ الحرم فی زمانه.

عمرو بن دینار، پیشوای بزرگ، حافظ ابو محمد جحمی، ... یکی از بزرگان و عالم بزرگ مکه در زمان خودش می‌باشد.

الذهبی الشافعی، شمس الدین ابوعبد الله محمد بن أحمد بن عثمان (متوفای748 هـ)، سیر أعلام النبلاء، ج 5، ص300، تحقیق: شعیب الأرنؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: التاسعة، 1413هـ.

ذهبی در کتاب دیگرش سخنان علمای رجال اهل سنت را در توثیق وی ‌آورده است:

قال شعبة ما رأیت أحدا اثبت فی الحدیث من عمرو ... وقال بن مهدی قال لی شعبة لم أر مثل عمرو بن دینار ... قال عبد الله بن أبی نجیح ما رأیت أحدا قط أفقه من عمرو لا عطاء ولا مجاهدا ولا طاوسا وذکره بن عیینة فقال ثقة ثقة ثقة ... وروی نعیم بن حماد عن بن عیینة قال ما کان عندنا أحد أفقه ولا أعلم ولا أحفظ من عمرو بن دینار

شعبه گفت: ما در روایت، ثابت قدم تر از عمر بن دینار ندیدم. .. به نقل ابن مهدی، شعبه گفته: همانند عمرو بن دینار من ندیدم. ... عبد الله بن ابی نجیح گفته: من هرگز کسی را داناتر از عمرو ندیدم (نه عطاء، نه مجاهد و نه طاوس را).

ابن عیینه وی را ذکر کرده و پس از ‌آن  سه مرتبه گفته: وی ثقه است. به نقل نعیم بن حماد ابن عیینه گفته است: در نزد ما هیچ فردی داناتر و حافظ تر از عمر بن دینار نیست.

الذهبی الشافعی، شمس الدین ابوعبد الله محمد بن أحمد بن عثمان (متوفای 748 هـ)، تذکرة الحفاظ، ج1، ص113، ناشر: دار الکتب العلمیة – بیروت، الطبعة: الأولی.

در خلاصه تهذیب نیز آمده که مسعر در باره این روایت سه مرتبه کلمه «ثقه» را به کار برده است:

( ع ) عمرو بن دینار الجمحی مولاهم أبو محمد المکی الأثرم أحد الأعلام ... قال مسعر کان ثقة ثقة ثقة ..

عمرو بن دینار جمحی ... یکی از بزرگان ... مسعر گفت: وی ثقه است (سه مرتبه).

الخزرجی الأنصاری الیمنی، الحافظ الفقیه صفی الدین أحمد بن عبد الله  (متوفای329هـ )، خلاصة تذهیب تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، ج 1، ص 288، تحقیق: عبد الفتاح أبو غدة دار النشر: مکتب المطبوعات الإسلامیة/دار البشائر - حلب / بیروت،‌ الطبعة: الخامسة 1416 هـ 

4. حسن بن محمد بن علی بن أبی طالب:

این راوی از راویان کتابهای شش گانه اصلی اهل سنت   بوده و از نظر علمای رجال اهل سنت توثیق شده است. ابن حجر در ضمن معرفی، توثیقات وی را این‌گونه نقل می‌کند:

ع الستة الحسن بن محمد بن علی بن أبی طالب الهاشمی أبو محمد المدنی وأبوه یعرف بابن الحنفیة ... وعنه عمرو بن دینار وعاصم بن عمر بن قتادة ...

وقال بن سعد کان من ظرفاء بنی هاشم وأهل الفضل منهم ... وقال الزهری ثنا الحسن وعبد الله ابنا محمد وکان الحسن ارضاهما فی أنفسنا وفی روایة وکان الحسن أوثقهما وقال محمد بن إسماعیل الجعفری حدثنا عبد الله بن سلمة بن أسلم عن أبیه عن حسن بن محمد قال وکان من أوثق الناس عند الناس. ...

از راویان صحاح سته، حسن بن محمد بن علی بن ابی‌طالب هاشمی، کنیه اش ابو محمد مدنی و پدرش معروف به ابن حنفیه است. از وی عمر بن دینار و ... روایت کرده اند.

ابن سعد گفته: او از زیرکان بنی هاشم و صاحب فضل آنها بود. زهری گفته: حسن بن محمد در نزد ما پسندیده ترین فرزندان محمد حنفیه بوده و در نقل دیگری زهری گفته: وی مورد       وثوق ترین آنها بوده است. محمد بن اسماعیل جعفری گفته است: وی از موثق ترین مردم در نزد