بر اساس کاوش‌های باستان شناسی قدمت تبریز به بیش از ۴۰۰۰ سال پیش می‌رسد و تاریخ گواه این مدعی است که این شهر همواره یکی از کانون‌های تمدن به شمار می‌رفته است. از این رو، در عرصه‌های مختلف همواره از پیشگامان نوگرایی در عرصه‌های مختلف از جمله صنعت، پزشکی، فرهنگ، ارتباطات، آموزش و ... بوده است. بنابراین، در ادامه فهرستی اجمالی از اولین‌های تاریخ ایران که در تبریز به وقوع پیوسته معرفی خواهند شد.

فرهنگ و ادبیات

نخستین چاپخانه‌ی سربی با حروف عربی و فارسی در سال ۱۲۳۲ هجری قمری (معادل با ۱۱۹۵ هجری شمسی) توسط میرزا زین‌العابدین تبریزی ملقب به «پدر صنعت چاپ ایران» در محله ویجویه تاسیس شد.

اولین شعر نو و نقد ادبی محصول شرایط تاریخی دوران انقلاب مشروطیت هستند که توسط افرادی نظیر جعفر خامنه‌ای، شمس کسایی و تقی رفعت پدید آمدند.

اولین ترجمه کتاب خارجی که در سال ۱۱۹۸ هجری شمسی توسط میرزا رضا مهندس‌باش تبریزی و میرزا عبداللطیف طسوجی تبریزی با ترجمه‌ی پطر کبیر و شارل دوازدهم از انگلیسی به فارسی انجام شد.

انتشار نخستین کتاب نثر مخصوص کودکان توسط میرزا عبدالرحیم نجارزاده تبریزی – ملقب به طالبوف و مهندس انشای جدید – در سال ۱۳۱۹ هجری قمری انجام شد. همچنین اولین کتاب مصور کودکان نیز برگرفته از اشعار ایرج میرزا و مزین به نقاشی‌های سید رسام ارژنگی تبریزی در شهر تبریز منتشر شده است.

در سال ۱۲۳۶ شمسی میرزا فتحعلی آخوندزاده، پدر و استاد و نمایشنامه نویسان ایران، اولین رمان ایرانی را تحت عنوان «ستارگان فریب خورده ـ حکایت یوسف شاه سراج» به زبان ترکی نوشت.

در سال ۱۲۱۸ هجری قمری (معادل با ۱۱۸۲ هجری شمسی) میرزا محمد حسن زنوزی تبریزی متخلص به فانی از روحانیون عالیقدر آذربایجان، اولین دایره المعارف اسلامی به نام «ریاض الجنه» را در دورانی به رشته تحریر در آورد که از مدارس، دانشگاه‌ها و کتابخانه‌های امروزی خبری نبود.

کتابخانه و قرائت‌خانه یکی از مهم‌ترین دخایر علمی و فرهنگی محسوب می‌شوند و در این خصوص نیز جایگاه نخستین به تبریز تعلق دارد؛ کتابخانه عمومی نخستین کتابخانه دولتی ایران است که در سال ۱۳۰۰ شمسی به همت محمد علی تربیت در تبریز ایجاد شد و به دنبال آن در سال ۱۳۱۲ شمسی، نخستین قرائتخانه کتابخانه عمومی ایران توسط مرحوم میرزاحسن خان خازن لشکر با کتابداری میرزا حسن شریعتمدار در تبریز راه‌اندازی شد.

هنر

«سینما سولی» اولین سینمای ایران است که در زمستان ۱۲۷۹ شمسی – ۵ سال پس از اختراع سینما توسط برادران لومیر – در تبریز تاسیس شد. همچنین نخستین سینمای پایتخت نیز توسط شهروندی تبریزی به نام علی وکیلی در سال ۱۳۰۵ راه‌اندازی شد. گفتنی است نخستین نشریه سینما نیز در سال ۱۳۰۹ توسط همین فرد منتشر شد.

در زمینه هنرهای نمایشی نیز تبریز پیشگام بوده و نخستین اجراهای نمایشی در دوران سلطنت ناصرالدین شاه توسط میرزا آقا تبریزی انجام شده است.

در ادامه روند ترویج هنر و روند نوگرایی، برای نخستین بار در ایران و به همت ملک قاسم میرزا در سال ۱۲۲۲ هجری قمری (معادل با ۱۱۸۵ شمسی) عکاسی در تبریز آغاز شد.

آموزش و پرورش

در سال ۱۳۰۳ شمسی، جبار عسگرزاده – ملقب به باغچه‌بان و ناشر کتاب کودک در ایران – نخستین مدرسه کر و لال‌ها را در تبریز تاسیس کرده و فرصت یادگیری را برای کودکان ناشنوا فراهم کرد.

همچنین در همین سال مرد دانش‌دوستی به نام ابوالقاسم فیوضات نخستین کودکستان ایران را با نام «باغچه اطفال» و به سرپرستی «جبار باغچه‌بان» تاسیس کرد.

در سال ۱۳۰۵ شمسی و به دنبال احداث مدرسه برای کودکان ناشنوا و کودکستان، نخستین مدرسه نابینایان نیز توسط هیاتی آلمانی تاسیس شد.

با توجه به اهمیت تعلیم و تربیت در تبریز و استقبال مردم، حاج میرزاحسن رشدیه نخستین مدرسه را به نام «مدرسه رشدیه» به سبک نوین و بر اساس اصول فنوتیک (آموزش الفبا) در تبریز بنیان گذاشت و با وجود موانع و مشکلات بسیار آموزش و پرورش نوین را در سایر نقاط ایران اشاعه داد.

تاسیس مدارس و رواج آموزش در تبریز به این موارد محدود نبوده و در سال ۱۳۰۱ شمسی مرحوم محمدعلی تربیت – شهردار وقت تبریز – نخستین مدرسه بازرگانی ایران را به منظور تربیت متخصصان این رشته تاسیس کرد.

همچنین شهر تبریز در زمینه آموزش عالی نیز پیشگام بوده و مواردی نظیر اولین دانشکده فرش در سال ۱۳۷۳، اولین دانشکده پرستاری در سال ۱۲۹۵ شمسی و اولین دوره دکتری پرستاری در این دانشکده در این شهر به وقوع پیوسته‌اند.

پزشکی

علاوه بر حوزه‌های فرهنگ، هنر و آموزش، پیشرفت‌ها و دستاوردهای مردم تبریز در حوزه پزشکی نیز شایان توجه است. برای مثال، نخستین طبیب محصل اعزامی به خارج از سوی عباس میرزا نایب السلطنه از اهالی تبریز بوده و اولین کتاب‌های پزشکی در تبریز تألیف، ترجمه و چاپ شده‌اند. گفتنی است نخستین آبله‌کوبی نیز در این شهر انجام شده است.

علاوه بر این، اولین عمل قلب باز در سال ۱۳۴۱، نخستین عمل پیوند قلب در سال ۱۳۴۸ بر روی سگ‌ها و اولین عمل پیوند کلیه در سال ۱۳۴۷ توسط جراح تبریزی به نام دکتر جواد هئیت با موفقیت انجام شده است. نخستین دندان مصنوعی کشور نیز در این شهر ساخته شده است.

نخستین دانشکده های پزشکی، داروسازی، دندان‌پزشکی ایران و انستیتو پاستور به دست پزشک تبریزی «دکتر محمد حسین لقمان ادهم» تاسیس شده‌اند. جراحی نوین ایران نیز توسط پروفسور یحیی عدل تبریزی بنیان گذاشته شده است.

همچنین، پدر علم روانشناسی ایران دکتر محمد تقی براهنی از فرزندان سرزمین علم و هنر تبریز است.