تیرماه سیزده شو

جشن تیرگان که در زبان محلی به آن «تیر ماه سیزده شو» گفته می‌شود، همان جشن معروف ایرانیان باستان است که در تاریخ باستانی تبری مصادف با دوازدهم آبان ماه می‌شود.
در رابطه با تاریخچه این جشن نیز روایات مختلفی وجود دارد. برخی پیروزی کاوه بر ضحاک را مبنای جشن «تیر ماه سیزده شو» می‌دانند و برخی دیگر معتقدند که تیرگان شب تولد حضرت علی ( ع) است.
... «تیرماسیزده شو» که به «لال لالی شو» هم معروف است با برپایی آیین‌های ویژه و آماده کردن خوراکی‌های سیزده‌گانه جشن گرفته می‌شود.در این شب همه خانواده کنار هم جمع می‌شوند و تا پاسی از شب به خوردن تنقلات و گوش دادن به قصه و افسانه‌های بزرگ‌ترها سپری می شود، جوانان هم با در دست داشتن ترکه‌ای بلند که کیسه‌ای به انتهای آن بسته شده است، همراه کودکان به در خانه‌ها رفته و با سر و صدا و کوبیدن چوب به درخانه‌ها و لال‌بازی از صاحب خانه تقاضای هدیه می‌کنند ، و صاحبخانه هم اغلب به آنها پول، میوه و شیرینی می‌دهد.

در این شب افزون بر خوراک‌هایی که مناسب مهمانی است بنابر رسم هر محل خوراکی‌هایی ویژه‌ای نیز تدارک دیده می‌شود. آملی‌ها برای این جشن خوراکی‌هایی تهیه می‌کنند که به لهجه محلی به آن «خارچی» گویند و عبارت است از انواع شیرینی‌ها که در خانه تهیه می‌شود وشیریـنی دستی به نام «شامی نون» و شیریـنی دیگری به نام «بشتـیزک».در فیروزکوه نیز بعد از شام، گندم و شاهدانه و گردو و سنجد و شیرینی و میوه و چای را روی کرسی می‌گذارند و افراد خانواده دور آن جمع می‌شوند.
در سنگسر علاوه بر «شب چره» یعـنی انار و انگور و سنجد و بادام و تخمه و امثال آن، به مناسبت سیزده باید غذایی پخت که از سیزده ماده خوراکی: گوشت، آب، سبزی، برنج، عدس، نخود ،نمک، و ... درست شده باشد که آن را «سیزه‌چی» گویند.
شگون چوب خوردن از لال نیز از دیگر مراسم مخصوص این جشن است. به گونه‌ای که در برخی از شهرها این مراسم به «لال شو» معروف است. در این شب شخصی با لباس مبدل، دستمالی به سر بسته و صورتش را سیاه می کند و مانند لال‌ها با کسی حرف نمی‌زند. این شخص که او را لال، لال مار و لال شیش می‌گویندبا همراهی چند نفر وارد خانه‌های محل می‌شود و با چوب و ترکه‌ای که در دست دارد، ضربه‌ای به ساکنان خانه می‌زند. مازندرانی‌ها آمدن لال را به خانه و کاشانه خود به فال نیک می‌گیرند و باور دارند که «لال»هر کس را بزند تا سال دیگر مریض نمی‌شود.
از رسم‌های دیگر «تیرما سیزه شو» فال گرفتن با دیوان حافظ است که در شهرها، روستاها و تقریبا همه خانه‌های این منطقه مرسوم است. در این شب همه اهل خانه دور هم جمع می شوند و خوب و بد نیت خود را از حافظ، که " به شاخ نبات " قسمش داده‌اند، جویا می‌شوند.
برخی نیز در شب این جشن بر بام خانه دیگران می‌روند و از روزنه بام شال درازی را که به سر آن یک دستمال بسته‌اند، درون اطاقی که آنان نشسته‌اند می‌اندازند، صاحب خانه از همان خوردنی‌هایی که برای مهمانان آورده است، در آن دستمال می‌گذارد و آن را می‌بندد. آنگاه کسی که بر بام نشسته و شال را فرو انداخته است، آهسته آهسته شال را بالا می‌کشد. این رسم را که در بیشتر آبادی های مازندران نیز معمول است «شال اینگنی» می‌نامند.
به گفته دکتر روح ‌الامینی در ادبـیات قرن‌های چهارم و پنجم، نمونه‌های زیادی را می‌توان یافت که نشان از بودن تیرماه در فصل خزان دارند.
استاد دکتر صادق کیا نیز درباره محاسبه ماه های سال بر پایه گاه‌شماری فرس قدیم در مازندران ( تبرستان ) می‌نویسد :«اکنون نوروز آنان (مازندرانی‌ها) در نیمه دوم " اونه ماه " (آبان ماه)، و تیرماه آنان در پایـیز است و تیرگان را در پایـیز جشن می‌گیرند.»
جشن تیرماه سیزه شو، که در کتاب شرح بـیست باب ملا مظفر، از آن به نام نوروز تبری یاد شده، در گذشته در شهرهای سواد کوه، سنگسر، شهمیرزاد، فیروزکوه، دماوند، بهشر، دامغان، ماها، ساری، بابل، آمل، نوشهر، شهسوار و طالقان برگزار می‌شده است و هم‌اکنون نیز در کندلوس و دیگر شهرهای مازندران جشن گرفته می‌شود.